Środowisko

ZABYTKI ARCHITEKTURY, POMNIKI I INNE PAMIĄTKI HISTORYCZNE

 ● Gmina Chocianów

Brunów (niem. Braunau)

– Kościół parafialny p.w. Podwyższenia Krzyża Św., po raz pierwszy wzmiankowany w 1399 r. Świątynia gotycka została rozebrana w 1834 r., a w jej miejscu powstała nowa, klasycystyczna. Zachowały się m.in. renesansowe płyty nagrobne Rechenbergów oraz mauzoleum na terenie dawnego, przykościelnego cmentarza, dziś pozbawione jakichkolwiek elementów sepulkralnych.

– Pozostałość zespołu dworsko-parkowego z folwarkiem, położonego na północnym krańcu wsi ulicówki, około 1 km od jej centrum, które wyznacza kościół parafialny i skrzyżowanie lokalnych dróg. Ośrodkiem zabytkowego zespołu jest prostokątny majdan folwarczny, po bokach ograniczony zabudowaniami gospodarczo-mieszkalnymi. Późnobarokowy dwór obecnie nie istnieje, a jego lokalizację wyznacza niewielki wzgórek obsadzony drzewami, usytuowany w zachodniej części majdanu. Po południowej stronie folwarku znajduje się park.

Pierwotnie znajdował się tu renesansowy dwór rodziny von Rechenberg. W 2 połowie XVIII w. przebudowano go w stylu barokowym dla Rothkirchów, nowych właścicieli majątku. W XIX w. dwór został ponownie przebudowany, zaś po południowej stronie folwarku rozplanowano park naturalistyczny. W okresie międzywojennym tutejsze dobra ziemskie, stanowiące dotychczas jedną całość, zostały podzielone na trzy posiadłości: Nieder-Hof, Mittel-Hof (wyspecjalizowany w przetwórstwie owoców) i Ober-Hof (nastawiony na uprawę szparagów). Po II wojnie światowej w majątku ulokowano PGR. Wskutek zaniedbań dwór uległ dewastacji i został rozebrany.

– Kaplica cmentarna sprzed 1945 r. zlokalizowana na terenie cmentarza parafialnego.

Chocianowiec (niem. Gross Kotzenau)

– Zespół dworsko-parkowy z folwarkiem, należący do najstarszych majątków rycerskich na Ziemi Lubińskiej, obecnie w całkowitej ruinie. Zdaniem niektórych historyków już w średniowieczu w Chocianowcu istniał gród obronny, zastąpiony później przez murowany zamek. W XVI w. posiadłość weszła w skład dóbr ziemskich, których ośrodkiem był zamek w pobliskim Chocianowie. Około 1600 r. bracia Assmann i Sigismund von Nostitz wznieśli tu renesansowy dwór obronny, otoczony fosą. Ostateczny kształt rezydencja uzyskała w 1 połowie XVII w. za sprawą kolejnego właściciela wsi, Hioba Aleksandra von Stosch, którego potomkowie utrzymali ją do 1723 r. Powstała wówczas budowla na planie prostokąta, wysoko podpiwniczona, dwupiętrowa, o dwutraktowym, trójdzielnym układzie wnętrz, nakryta trzema równoległymi dachami dwuspadowymi, ujętymi w ozdobne, renesansowe szczyty. Naroża murów wzmocnione zostały masywnymi szkarpami.

W latach 1723-1766 Chocianowiec należał do Redernów, a następnie do rodziny zu Dohna (do 1 połowy XX w.). W XVIII w. uwaga właścicieli dóbr skupiona była przede wszystkim na rozbudowie głównej siedziby w Chocianowie. Znaczenie posiadłości w Chocianowcu ograniczone zostało wówczas do funkcji gospodarczo-administracyjnej, dlatego też modernizacja dworu przeprowadzona w końcu stulecia miała stosunkowo skromny charakter. Z tego okresu pochodzi zachowany do dziś portal główny. Nie przetrwał natomiast ogród ozdobny z oranżerią, który założono po południowej stronie rezydencji.

W 1 połowie XIX w. przed fasadą frontową założono niewielki dziedziniec i ukształtowano kolisty gazon. Zasypano też większą część fosy, a jej południowy odcinek zamieniono w ozdobny staw. W 3 ćwierci tego stulecia po południowej i zachodniej stronie dworu rozplanowano park krajobrazowo-naturalistyczny. Sam dwór został zmodernizowany w końcu XIX w. Zmieniono wówczas wygląd wnętrz i wystrój elewacji. W okresie międzywojennym Chocianowiec należał do rodziny von Rittberg. Data „1925” oraz inicjały właściciela umieszczone na jednym z budynków gospodarczych określają czas i inicjatora rozbudowy folwarku. Od 1935 r. w dworze mieściła się siedziba paramilitarnej organizacji młodzieżowej Reichsarbeitdienst (Służba Pracy Rzeszy).

Z działań wojennych zabytek wyszedł bez uszczerbku i wkrótce potem zaadaptowany został na szkołę. W 1955 r. obiekt opuszczono tłumacząc decyzję osiadaniem fundamentów i zarysowaniem murów. Podjęto ją wbrew opinii nadzoru budowlanego, wykluczającej groźbę zawalenia się budynku. Pozbawiony opieki dwór w latach następnych popadł w całkowitą ruinę. W latach 90. XX w. przeszedł na własność gminy Chocianów, jednak jego aktualny stan nie rokuje większych szans na odbudowę.

– Ruiny drewnianego wiatraka z XVIII i XIX w.

– Kościół p.w. Narodzenia Najświętszej Marii Panny, współczesny.

– Pozostałości cmentarza sprzed 1945 r., usytuowanego obok współczesnego.

Chocianów (niem. Kotzenau)

– Kościół parafialny p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Wzniesiony wraz ze szkołą wyznaniową w latach 1864-1866 z inicjatywy miejscowych katolików.

– Kościół pomocniczy p.w. św. Józefa Robotnika, zlokalizowany pośrodku rynku, dawniej najważniejsza świątynia w mieście, do 1945 r. użytkowana przez ewangelików. Pierwotny kościół powstał w XVI w. Po pożarze w 1746 r. został gruntownie przebudowany w stylu barokowym, a w latach 1865-1866 dokonano jego renowacji. Pozostałością renesansowej budowli są chrzcielnica z 1585 r. i płyta nagrobna Aleksandra von Stosch z 1616 r. Jest to budowla murowana, na planie zbliżonym do krzyża greckiego, z okrągłą wieżą od strony zachodniej. W ostatnich latach kościół został gruntownie odnowiony. Wewnątrz zachowały się dekoracje sztukatorskie i malarskie z około 1772 r.

– Zespół pałacowo-parkowy, czołowy zabytek barokowej architektury rezydencjonalnej na Śląsku. Pierwotnie istniał tu średniowieczny zamek, wzniesiony w latach 1297-1299 przez księcia świdnicko-jaworskiego Bolka I, rozbudowany w 1 połowie XIV w. Jego reliktem jest dolna część wieży oraz gotyckie okienko z maswerkiem, zachowane na poddaszu obecnej budowli. Od XIV w. zamek stanowił własność Piastów legnickich. W 1444 r. księżna Elżbieta przekazała go w lenno dziedziczne braciom Mikołajowi i Krzysztofowi von Dornheim. W 1518 r. zamek został zakupiony przez Christopha von Skopp i pozostawał w rękach tej rodziny do 1580. W latach 1587-1613 dobra chocianowskie należały do braci Assmanna i Sigismunda von Nostitz, którzy na przełomie XVI i XVII w. dokonali przebudowy zamku w stylu renesansowym. W 1613 majątek został zakupiony przez Hioba Aleksandra von Stosch i w rękach tego rodu pozostawał do lat 20. XVIII w.

W 1723 r. Heinrich Gottlob von Redern z Małomic odkupił dobra chocianowskie od Baltazara Fryderyka von Stosch. W latach 1728-1732 dokonano przebudowy gotycko-renesansowego zamku na barokowy pałac dla syna Heinricha Gottloba von Redern – Melchiora Gottloba. Projekt nowej rezydencji wykonał Martin Frantz. Powstało jedno z najwspanialszych barokowych założeń rezydencjonalnych na Śląsku, które obejmowało pałac poprzedzony dziedzińcem honorowym, nowoczesną zabudowę folwarczno-administracyjną oraz powiązany z nimi ogród, rozplanowany z wykorzystaniem wszystkich elementów francuskiej sztuki ogodowej. W 1766 r. dominium chocianowskie przeszło w ręce spokrewnionej z Redernami rodziny zu Dohna, która utrzymała je do 1945 r. Na początku XIX w. wzniesiono klasycystyczną oranżerię, a w 2 połowie tego stulecia na podmokłych łąkach rozciągających się na wschód od rezydencji rozplanowano wielkie założenie parkowe o charakterze naturalistyczno-krajobrazowym.

Działania wojenne w 1945 r. pałac przetrwał w stanie nienaruszonym. W latach następnych nie został jednak zagospodarowany, stał się łupem pospolitych wandali i szabrowników. W konsekwencji uległ daleko posuniętej dewastacji, pomimo prawnej ochrony i wielkich walorów artystyczno-historycznych. W latach 1959 i 1965-1966 w pałacu przeprowadzono rutynowe prace konserwatorskie, które nie zdołały zahamować procesu destrukcji. Dużo lepszy skutek dały prace zabezpieczające wykonane w 2 połowie lat 80. XX w. oraz odbudowa podjęta w 1997 r. z inicjatywy prywatnego inwestora. W wyniku tych prac udało się odnowić wieżę, założyć żelbetonowe stropy i wymienić dach. Na początku XXI w. roboty budowlane w pałacu zostały jednak wstrzymane.

Pałac frontem zwrócony jest na południe, w kierunku dziedzińca honorowego, flankowanego po bokach przez dwie niemal identyczne oficyny. Oficyna wschodnia znajduje się obecnie w ruinie. Od wschodu rozciąga się dawne założenie ogrodowo-parkowe, przekształcone w park miejski. Fatalny wpływ na zabytek ma szosa, która biegnie wzdłuż oficyny zachodniej, przecinając dziedziniec paradny. Pałac jest budowlą kamienno-ceglaną, otynkowaną, założoną na rzucie prostokąta zbliżonego do kwadratu, z niewielkim dziedzińcem wewnętrznym, wysoko podpiwniczoną, dwukondygnacjową, nakrytą dachem mansardowym z lukarnami. W korpus wtopiona jest masywna, kwadratowa wieża, zwieńczona dwuprześwitowym hełmem cebulastym, stanowiąca wyraźną dominantę wysokościową całej rezydencji i miasta. Elewacje posiadają bogaty wystrój, na który składają się m.in.: wielkie pilastry kompozytowe, obramienia okienne zwieńczone naczółkami, podokienniki, portale. Pośrodku fasady frontowej i ogrodowej znajdują się potężne ryzality. Środkową część ryzalitu ogrodowego zajmuje dwukondygnacjowa loggia widokowa, do której prowadzą rozbudowane schody wachlarzowe. Wewnątrz uwagę zwraca ciąg reprezentacyjny, na który składają się: westybul, schody paradne oraz dwukondygnacjowa sala balowa. Jej ściany, marmoryzowane, dzielone były pilastrami kompozytowymi, podtrzymującymi belkowanie z fryzem wypełnionym scenami mitologicznymi (podobne przedstawienia zdobiły również kominki). Sklepienie Sali balowej pokrywały malowane na płótnie kasetony.

– Zabudowa Rynku z czterema pierzejami kamienic oraz kościołem św. Józefa Robotnika pośrodku prostokątnego placu. Po 2007 r. Rynek został gruntownie odnowiony.

– Ratusz o formach eklektycznych, zlokalizowany przy ul. Ratuszowej, wzniesiony w 1899 r.

– Budynek dawnej szkoły ewangelickiej, wzniesionej w 1883 r., zlokalizowanej przy wschodniej granicy parku pałacowego.

– Dworzec kolejowy wzniesiony po 1890 r. na linii z Rokitek do ,  z XIX w. na linii łączącej Rokitki z Kożuchowem, obecnie nieczynny.

– Wieża wodna z 1906 r.

– Zespół budynków przemysłowych dawnej huty żelaza i odlewni Marienhütte, założonej w 1854 r.

– Pomnik mieszkańców miasta poległych podczas I wojny światowej, usytuowany przy ul. Kościuszki.

– Fragment bramy, obecnie jedyna pozostałość starego cmentarza przy ul. Fabrycznej, istniejącego w latach 1731-1940.

– Relikty dawnego cmentarza ewangelickiego przy ul. Szprotawskiej, funkcjonującego od początku XIX w. do 1946 r. Do dziś przetrwały pojedyncze nagrobki.

– Cmentarz żołnierzy Armii Czerwonej, położony przy ul. Głogowskiej.

– Wieża widokowa Friederikenhöhe, położona w lesie, między Chocianowem a Nową Kuźnią, obecnie w ruinie. Jest to budowla kamienno-ceglana, założona na planie koła, licząca 25 m wysokości, zwieńczona niegdyś drewnianym pomostem, pełniąca funkcję leśnej wieży przeciwpożarowej (obserwacyjnej). W jej sąsiedztwie znajdowała się leśniczówka, a także dębowe stoły i ławki – popularne miejsce pikników dla mieszkańców miasta. Zimą tereny te wykorzystywane były chętnie przez saneczkarzy.

Duninów (niem. Dohna)

Jabłonów (niem. Neudeck)

Janówka (niem. Johannenhof)

– Janówka jest kolonią Trzmielowa, położoną wśród zwartego kompleksu lasów chocianowskich, około 1 km na południe od centrum wsi, przy gruntowej drodze prowadzącej w kierunku Trzebnic. Znajduje się tu dawny folwark z niewielkim dworem, utrzymanym w formach charakterystycznych dla późnego baroku. Jest to budowla murowana i otynkowana, wzniesiona na rzucie wydłużonego prostokąta, parterowa, nakryta bardzo wysokim dachem mansardowym (dwukrotnie wyższym niż mury magistralne budynku) z lukarnami w dolnej połaci i powiekami w górnej. W partii poddasza znajduje się dodatkowa kondygnacja mieszkalna. Przed 1945 r. folwark w Janówce – jeden z pięciu odrębnych majątków ziemskich położonych na terenie dużej gminy wiejskiej Szklary – obejmował 141 ha i należał do dr Baumanna.

Kolonia Raków (niem. Krebsberg)

Kolonia położona pomiędzy Rakowem a Chocianowcem.

Kolonia Szklary Dolne (niem. Grockvorwerk)

– Dawny folwark usytuowany między Szklarami Dolnymi a Brunowem, obok nieczynnej linii kolejowej z Lubina do Chocianowa.

Michałów (niem. Michelsdorf)

– Prawosławna cerkiew parafialna p.w. św. Michała Archanioła, wzniesiona w latach 1987-1989, formą nawiązująca do tradycyjnej architektury łemkowskiej.

– Współczesny kościół katolicki.

Ogrodzisko (niem. Spröttchen)

– Pozostałości zespołu pałacowo-parkowego i folwarku, zlokalizowanego w południowo-zachodniej części wsi, nieopodal szosy z Krzeczyna Wielkiego do Żabic. Do dziś przetrwała jedynie część budynków folwarcznych, zestawionych w regularny czworobok, a także resztki parku. Nie zachował się neogotycki pałac z XIX w. Jego lokalizację wyznacza wyniosłość terenowa oraz fragment otaczającej go niegdyś fosy. Właścicielami majątku byli m.in.: Hans von Schweinichen, klasztor benedyktynów w Legnickim Polu i rodzina Fuchs (od 1866 r.).

– Dawna gospoda usytuowana w centrum wsi, przed 1945 r. należąca do rodziny Köhler.

Parchów (niem. Parchau)

– Zespół pałacowo-parkowy z folwarkiem, obecnie w stanie skrajnego zniszczenia. Niegdyś był to jeden z czołowych zabytków architektury rezydencjonalnej na Ziemi Lubińskiej. Jego początki sięgają przełomu XVI i XVII w., gdy powstał renesansowy dwór dla rodziny von Skopp z Jędrzychowa. W 2 ćwierci XVIII w. został on gruntownie przebudowany na barokowy pałac, zapewne z inicjatywy Ernesta hr. von Eckartsberg. W tym samym czasie po zachodniej stronie rezydencji rozplanowano ogród ozdobny. W latach 1850-1894 majątek należał do Nostitzów, którzy wykorzystywali go przede wszystkim jako rezydencję myśliwską. Z ich inicjatywy powstał też park naturalistyczno-krajobrazowy z dekoracyjnym stawem, ukształtowanym na rzece Szprotawie. Od 1894 do 1945 r. posiadłość znajdowała się w rękach rodziny von der Recke–Volmerstein. Przed II wojną światową majątek parchowski należał do największych dóbr rycerskich w okręgu lubińskim (1154 ha). W obrębie zabudowań folwarcznych znajdowały się m.in. kuźnia i stelmacharnia, natomiast w produkcji wykorzystywano turbinę wodną usytuowaną nad Szprotawą. Na folwarku „Kleine Seite” hodowano owce, natomiast na innym, o nazwie „Grosse Seite”, rozwijano gospodarkę rybacką w oparciu o stawy hodowlane zajmujące powierzchnię 84 ha.

Zespół pałacowy podczas działań wojennych toczących się w rejonie wsi w lutym 1945 r. nie doznał żadnego uszczerbku. Początkowo został zajęty przez Rosjan, a następnie zamieniono go na spichlerz zbożowy. Brak właściwej opieki i stałego użytkownika doprowadziły do zniszczenia zabytku, który w krótkim czasie popadł w ruinę. W latach 70. XX w. pałac był już całkowicie opuszczony i zdewastowany, a w 1989 r. pozbawiony połowy dachu. Po likwidacji PGR-u na początku lat 90. XX w. zabytkowy zespół został przejęty przez Agencję Nieruchomości Rolnych Skarbu Państwa. Od tego momentu degradacja objęła też zabudowania folwarczne, które w 2004 r. zostały częściowo rozebrane. Zatarciu uległa również kompozycja parku.

Pałac jest, a raczej był, budowlą kamienno-ceglaną i otynkowaną, założoną na rzucie prostokąta, piętrową, podpiwniczoną, o wnętrzach zakomponowanych w trzech traktach. Elewacje posiadały niezwykle bogaty wystrój architektoniczno-rzeźbiarski, na który składały się: wielkie pilastry na postumentach, obramienia okienne o zróżnicowanych naczółkach i podokiennikach, gzymsy, podokapowy fryz tryglifowy. Szczególnie wyeksponowano środkową oś fasady, na której znajdowały się: portal balkonowy, porte-fenetre sali balowej, ozdobione po bokach pełnoplastycznymi posągami rycerzy, tympanon z kartuszem oraz zegar umieszczony niegdyś w środkowym okulusie attyki. Pierwotnie pałac nakrywał ceramiczny dach mansardowy z lukarnami.

Równie bogaty wystrój posiadały też wnętrza, wśród których wyróżniała się sala balowa, usytuowana na piętrze i dodatkowo podwyższona o jedną kondygnację. Sufity poszczególnych pomieszczeń zdobiły sztukaterie ornamentalne, które wyznaczały tonda oraz prostokątne pola wypełnione przedstawieniami figuralnymi, wśród których znajdowały się sceny alegoryczne, pastorlane, mitologiczne i myśliwskie.

– Kościół filialny należący do parafii p.w. św. Jacka w Pogorzeliskach, współczesny. Zastąpił istniejącą tu dawniej świątynię, która po raz pierwszy wzmiankowana była w 1399 r. Budowla ta spłonęła na początku XIX w. od uderzenia pioruna i nigdy nie została odbudowana.

– Cmentarz parafialny z kaplicą pochodzącą z XVIII w. Kaplica jest budowlą murowaną, otynkowaną, założoną na planie kwadratu, nakrytą dachem czterospadowym z pseudolatarnią, zwieńczoną kopułką.

– Kamienno-ceglany, dwuprzęsłowy most drogowy nad rzeką Szprotawą.

– Pomnik żołnierzy Armii Czerwonej, poległych podczas walk, które miały miejsce w okolicach Parchowa w dniu 10 lutego 1945 r.

– Współczesne popiersie Wincentego Witosa, odlane w spiżu, ustawione przed Wiejskim Ośrodkiem Kultury.

Pogorzeliska (niem. Kriegheide)

– Kościół p.w. św. Jacka, dawny kościół graniczny, wzniesiony przez protestantów tuż po zakończeniu wojny trzydziestoletniej. W okresie kontrreformacji na Śląsku (1648-1740), na obszarach znajdujących się pod bezpośrednią władzą Habsburgów, protestanci nie mogli swobodnie praktykować swej religii, ponieważ obowiązywało prawo „czyj kraj, tego religia”. Z tego powodu budowali swe świątynie w sąsiednich państwach (Saksonia) lub w piastowskim księstwie legnicko-brzeskim, których władcy byli również wyznawcami protestantyzmu. Świątynie te nazywano granicznymi, gdyż wznoszono je blisko granicy. Dwie z nich powstały na zachodnich rubieżach księstwa Piastów, w Pogorzeliskach oraz w Trzmielowie. Oba zbudowano w konstrukcji szkieletowej, identycznej jak w przypadku słynnych Kościołów Pokoju.

Pierwszą, prowizoryczną świątynię w Pogorzeliskach ulokowano w stodole położonej na folwarku należącym do rodziny von Stosch z Chocianowa. 6 kwietnia 1656 r. bracia Wolf Aleksander i Hans Georg von Stosch wyjednali u księcia legnickiego Ludwika IV zgodę na budowę kościoła, którą ukończono 17 września tego samego roku. Pierwszym patronem świątyni został Wolf Aleksander von Stosch, a po nim funkcję tę pełnili kolejni właściciele dóbr chocianowskich. W budowę zboru i jego wyposażenie czynnie zaangażowali się także ówcześni właściciele ziemscy z Jędrzychowa i Parchowa. Już w latach 70. tych XVII w. świątynia została powiększona, a w następnej dekadzie powstał wystrój wnętrza.

Raków (niem. Krebsberg)

Szklary Dolne (niem. Nieder Gläsersdorf)

– Dzisiejsze Szklary Dolne przed 1945 r. tworzyły jedną z największych wsi w okręgu lubińskim, którą tworzyło dziewięć części: właściwe Szklary Dolne (niem. Nieder Gläsersdorf), Szklary Średnie (niem. Mittel Gläsersdorf), Kolonia Szklary (niem. Grock-Vorwerk, folwark pomiędzy Szklarami Dolnymi a Brunowem), Trzmielów (niem. Hummel), Karlsgnaden (śródleśna kolonia położona około 1,5 km na południowy zachód od Trzmielowa), Gnieździsko (niem. Krickicht, kolonia położona na północny wschód od Szklar Średnich, przy drodze ze Szklar Górnych do Jędrzychowa), Janówka (niem. Johannenhof, folwark oddalony 1 km na południe od Trzmielowa) oraz Radek (niem. Radeck, osiedle Szklar Dolnych). Znajdowało się tam aż pięć posiadłości ziemskich (folwarków), które nastawione były przede wszystkim na produkcję rolną. Były to wspomniane wyżej folwarki Johannenhof i Grock-Vorwerk, a także Erbhof w Szklarach Średnich (zwany też dworem środkowym, niem. Mittelhof), dobra rycerskie w Trzmielowie oraz majątek w Radku (niem. Hummel-Radeck) – największy z wymienionych. Do dziś, w różnym stanie, zachowały się zabudowania majątków w Szklarach Średnich, Szklarach Dolnych oraz Szklarach Kolonii.

– Pozostałości dawnego cmentarza w Szklarach Dolnych. Zachowała się m.in. ceglana dzwonnica.

Trzebnice (niem. Seebnitz)

– Kościół parafialny p.w. Matki Bożej Różańcowej. Pierwsza światynia powstała zapewne już w XIII w., równocześnie z lokacją wsi. Najstarsza wzmianka na jej temat pochodzi z 1335 r. Była to duża parafia, która od początku swego istnienia obejmowała kilka sąsiednich wsi. Być może kościół był pierwotnie inkastelowany (przystosowany do obrony). Świadczyć o tym mogą dwie cylindryczne wieżyczki we wschodniej części budowli oraz istniejące niegdyś podziemne przejście, biegnące w kierunku folwarku Nikischhof. Przed 1545 r. świątynię przejęli ewangelicy. W dniu 27 maja 1792 r. średniowieczny kościół i pastorówka doszczętnie spłonęły w pożarze, który strawił także wiele sąsiednich budynków i dwa hrabiowskie folwarki (Seebnitz i Nieder-Seebnitz).

Odbudowę świątyni ukończono w 1799 r., co potwierdza dokument odnaleziony w gałce wieży podczas remontu dachu w 2000 r. Rezultatem przebudowy z końca XVIII w. jest obecny wygląd kościoła, z charakterystyczną masywną bryłą i wysoką wieżą. Wyposażanie wnętrza odbywało się stopniowo. W 1810 r. powstał ołtarz ambonowy (typowy dla świątyń protestanckich), a rok później ustawiono prospekt organowy, pochodzący z upaństwowionego klasztoru franciszkanów w Głogowie. Dla pomieszczenia jak największej liczby wiernych zbudowano empory. Większość środków finansowych na odbudowę kościoła wyłożyła jego ówczesna patronka Friederike Charlotte Amalie hr. zu Dohna, pani na Chocianowie i Małomicach. W 1847 r. kościół został częściowo przebudowany. W 1912 r. dokonano gruntownej renowacji świątyni, która objęła: oczyszczenie filarów i ścian wewnętrznych, wymianę pokrycia dachowego, odnowienie elewacji wieży i naprawę jej hełmu, którego wierzchołek obito blachą cynkową. Koszty remontu i tym razem pokrył jej patron oraz właściciel okolicznych folwarków – hr. Hermann zu Dohna z Chocianowa.

– Trzebnice nigdy nie stały się ośrodkiem odrębnego majątku ziemskiego. Z tego względu nie wzniesiono tu siedziby pańskiej. Istniały tylko folwarki wchodzące w skład dóbr chocianowskich, których właściciele (rody von Nostitz, von Stosch, von Redern i zu Dohna) rezydowali w Chocianowie lub w sąsiednim Chocianowcu. Jednym z takich folwarków jest Marynów (znany również pod nazwą Dobrzyków, niem. Marienhof), zlokalizowany około 1 km na południe od centrum Trzebnic, w połowie drogi do Michałowa. Pozostałe folwarki obecnie nie istnieją. Należały do nich: Rothkirchhof (położony w zachodniej części wsi), Nikischhof (zlokalizowany na północny wschód od kościoła, obok dawnego kąpieliska) oraz Niederhof (zlokalizowany na południowo-wschodnim krańcu Trzebnic, przy drodze do Żabic). W 1921 r. folwarki hrabiowskie w Trzebnicach nabył Max von Rittberg aus Modlau, który kilka lat wcześniej odkupił od rodziny zu Dohna Chocianowiec, zrywając tym samym wielowiekową przynależność tych dóbr do dominium chocianowskiego. Nowy właściciel, który za swą rezydencję obrał dwór w Chocianowcu, już po roku pozbył się posiadłości trzebnickich, sprzedając je Niemieckiemu Bankowi Kolonizacyjnemu (Deutsche Ansiedlungsbank). Umożliwiło to parcelację wielkiej własności ziemskiej (prowadzono ją do około 1934 r.), w wyniku której na terenie wsi powstało ponad 30 nowych gospodarstw przeznaczonych do zasiedlenia.

– Budynek dawnej mleczarni, wzniesionej w 1910 r. (w sąsiedztwie przystanku kolejowego).

Trzmielów (niem. Hummel)

– Kościół filialny p.w. Matki Boskiej Różańcowej, dawny kościół graniczny. Inicjatorem jego powstania był Hans Ernst von Hacke, właściciel posiadłości w Trzmielowie i Szklarach Dolnych. Zgodę na budowę świątyni (list łaski) uzyskał od księcia legnickiego Ludwika IV w dniu 13 marca 1656 r. Kościół poświęcono 6 czerwca 1659 r., a na emporze umieszczono dwa duże obrazy z wizerunkami pierwszego pastora i fundatora z rodziną. Powstała budowla o konstrukcji szkieletowej, na planie prostokąta, z nieco niższym, wielobocznie zakończonym prezbiterium, nakryta dachem dwuspadowym. Do bocznych ścian dostawione są dwie małe przybudówki mieszczące kruchtę i zakrystię. W 1909 r. świątynię poddano gruntownej renowacji. Wokół niej znajduje się dawny cmentarz z wolnostojącą, drewnianą dzwonnicą i pojedynczymi nagrobkami. Epitafia i płyty nagrobne umieszczone są także na elewacjach kościoła. Wewnątrz zachowały się m.in. empory z fragmentami zdobiących je malowideł, ołtarz, ambona, chrzcielnica i skromny prospekt organowy. W pobliżu kościoła znajdują się budynki dawnej pastorówki i szkoły ewangelickiej.

– Majątek ziemski w Trzmielowie zlokalizowany był w północnej części wsi, przy szosie ze Szklar Dolnych do Chocianowa. Po II wojnie światowej wszystkie zabudowania dworskie zostały rozebrane.

Zacisze (niem. Schläfer)

– Śródleśna kolonia Michałowa.

Zagórze (niem. Plätscherdorf)

– Kolonia Chocianowca położona na północ od wsi.

Żabice (niem. Sabitz)

– Zespół pałacowo-parkowy z folwarkiem, zlokalizowany w zachodniej części wsi ulicówki. Pałac frontem skierowany jest na wschód, w stronę folwarku. Po przeciwnej stronie rezydencji znajduje się nieduży park. W 1727 r. w Żabicach powstał barokowy pałac, najprawdopodobniej w miejscu starszej siedziby. W 1854 r. został on przebudowany w stylu późnego klasycyzmu, dla rodziny von Czettritz und Neuhaus. Równocześnie z przebudową rozplanowano nieduży park. Na początku XX w. majątek przeszedł w posiadanie rodziny von der Recke, która utrzymała go do 1945 r. Po II wojnie światowej w zabudowaniach folwarcznych ulokowano zakład rolny, natomiast pałac zaadaptowano na szkołę podstawową i mieszkania. Obecnie zabytek nie jest użytkowany i ulega postępującej dewastacji.

 

● Gmina Gaworzyce

Dalków (niem. Dalkau)

– Wieża mieszkalna w Regowie (część Dalkowa), później wykorzystywana jako młyn i siedziba leśnictwa. Jest to ostatnia siedziba pańska typu wieżowego na Śląsku. Jej chronologię określa się na 2 połowę XVI w. lub na początek następnego stulecia. W bryle zewnętrznej uwagę zwraca cylindryczna wieżyczka mieszcząca krętą klatkę schodową. Zabytek znajduje się w ruinie.

– Jeden z najcenniejszych zespołów rezydencjalnych na Ziemi Głogowskiej, obejmuje: barokowo-klasycystyczny pałac, folwark oraz założenie parkowe. W 2 połowie XVI w. na miejscu, w którym stoi obecna rezydencja, wzniesiono renesansowy dwór dla rodziny von Glaubitz. Właściciele reprezentowali stary śląski ród, którego główne siedziby w XV i XVI w. położone były między Głogowem a Bytomiem Odrzańskim. W 1 ćwierci XVIII w. Glaubitzowie przebudowali dwór na barokowy pałac. Z tego okresu pochodzi m.in. portal balkonowy ujmujący główne wejście (od południa), które pierwotnie poprzedzone było dwoma biegami schodów. Przed fasadą frontową powstał wówczas niewielki ogród ozdobny z owalnym gazonem pośrodku, z dwóch stron ograniczony kamiennym murem. W latach 30. XIX w. nowy właściciel dóbr, August Carl von Liebermann, dokonał zasadniczej przebudowy pałacu w stylu klasycystycznym. Powstała budowla dwuskrzydłowa, na planie zbliżonym do litery L, dwukondygnacjowa, nakryta dachami czterospadowymi z lukarnami. Po jej zachodniej i północnej stronie ukształtowano rozległy park krajobrazowy. Ostatnią modernizację pałacu przeprowadzono na początku XX w. dla Richarda von Hindersina. Unowocześniono wówczas wnętrza, przed wejściem głównym założono nowe schody, a w dachu pojawiły się neobarokowe lukarny, ujęte w spływy i zwieńczone półkolistymi przyczółkami.

Z działań wojennych w 1945 r. majątek wyszedł bez najmniejszego uszczerbku. Z czasem ulokowano w nim PGR, który administrował zabytkowym zespołem przez kilkadziesiąt lat. Wskutek wieloletnich zaniedbań pałac uległ dewastacji, po czym został opuszczony. Zatarciu uległ układ kompozycyjny parku, rozebrano też znaczne partie muru okalającego posiadłość. Od 1999 r. zespół pałacowo-parkowy w Dalkowie stanowi własność prywatną.

– Zbór o konstrukcji szachulcowej wzniesiony w 1775 r., opuszczony po II wojnie światowej, a następnie rozebrany. Przetrwał późniejszy budynek pastorówki.

– Pozostałości dawnego cmentarza ewangelickiego. Do dziś zachowały się m.in. ceglana kaplica oraz jeden z grobowców.

– Pomnik mieszkańców wsi poległych podczas I wojny światowej.

– Nikłe pozostałości dawnej restauracji i pensjonatu o nazwie Bergrestaurant, położonego na terenie Wzgórz Dalkowskich, nieopodal wsi. Na pobliżu zachowały się fragmenty grobowca Karoliny von Stosch oraz kamienny postument pokryty inskrypcjami.

Dzików (niem. Heidevorwerk)

– Dawny folwark położony na południowy zachód od Gaworzyc, przed II wojną światową wchodzący w skład dóbr gaworzyckich, należących do Tschammerów.

Gaworzyce (niem. Quaritz, w latach 1937-1945 Oberquell)

– Kościół parafialny p.w. św. Barbary, wzmiankowany po raz pierwszy w 1376 r., obecny późnogotycki z XV w., powiększony o wieżę około 1500 r. Jest to budowla orientowana, kamienno-ceglana, częściowo otynkowana, oszkarpowana, na planie prostokąta, jednonawowa, z wyodrębnionym chórem wschodnim, z czworoboczną wieżą od zachodu oraz kruchtą od południa. Wokół świątyni znajduje się dawny cmentarz z fragmentami nagrobków, pochodzących sprzed 1945 r.

– Mauzoleum rodu von Tschammer, zlokalizowane tuż za murem otaczającym cmentarz przy kościele parafialnym, na wprost jego prezbiterium, zbudowane w latach 1794-1800 w stylu neoklasycystycznym. Jest to budowla na planie koła, ceglana, otynkowana, otoczona kolumnadą, nakryta drewnianą kopułą. Wewnątrz ustawiony jest kamienny sarkofag właściciela majoratu gaworzyckiego, Georga Ernsta Augusta barona von Tschammer (1726-1785). Ściany i kopułę zdobią malowidła. W końcu pierwszej dekady XXI w. zabytek został wyremontowany.

– Kościół filialny p.w. Matki Boskiej Różańcowej, do 1945 r. zbór ewangelicki. Pierwszy zbór o konstrukcji szkieletowej poświęcono w 1743 r. Obecna świątynia powstała w 2 połowie XVIII w., a w połowie następnego stulecia została powiększona o neogotycką wieżę. We wnętrzu zachowały się dwie kondygnacje empor, ołtarz główny, chrzcielnica i prospekt organowy.

– Zespół pałacowo-parkowy z folwarkiem. Pierwotnie znajdował się tu renesansowy dwór obronny, otoczony fosą, zbudowany na początku XVII w. dla Wentzela barona von Zedlitz z Kromolina, radcy kameralnego i namiestnika księstwa żagańskiego, który w 1600 r. odkupił wieś od cesarza Rudolfa II. U schyłku XVII w. majątek poprzez koligacje przeszedł w ręce rodu von Tschammer, który władał nim nieprzerwanie do 1945 r. Już na początku XVIII w. Georg Caspar von Tschammer przekształcił stary dwór w barokowy pałac. Kolejna przebudowa miała miejsce na przełomie XVIII i XIX w. W 1858 r. August von Tschammer zmodernizował pałac w duchu późnego klasycyzmu. Równocześnie po południowej stronie rezydencji rozplanowano park krajobrazowy. Po II wojnie światowej zabytek uległ dewastacji, jednak w 1 dekadzie XXI w. za sprawą władz gminnych podjęto kompleksowy remont. Pałac jest budowlą murowaną i otynkowaną, założoną na planie czworoboku zbliżonego do kwadratu, z niewielkim dziedzińcem wewnętrznym, podpiwniczoną, piętrową, nakrytą dachami dwuspadowymi z lukarnami. Architektoniczny wystrój elewacji tworzą przyziemiie wyodrębnione w formie cokołu, pilastry, obramienia okienne z uszakami, podokienniki, gzymsy, fryz podokapowy oraz reliefy. W elewacji północnej znajduje się portal z kartuszem herbowym, a od strony południowej kolumnowy podcień podtrzymujący taras. Część sal na parterze nakrywają sklepienia kolebkowo-krzyżowe.

– Cmentarz parafialny z nagrobkami sprzed 1945 r.

– Dworzec kolejowy z XIX w., obecnie nieczynny.

Gostyń (niem. Gustau)

– Pozostałości zespołu dworskiego z folwarkiem. W XIX w. majątek stanowił siedzibę rodu von Zobeltitz, a jego ostatnimi właścicielami byli Strachwitzowie (do 1945 r.). Obecnie dwór nie istnieje, a w jego miejscu stoi nowy dom mieszkalny. Przetrwała część zabudowań folwarcznych.

– Resztki dawnego cmentarza ewangelickiego.

Grabik (niem. Grabig, w latach 1937-1945 Kaltenfeld)

– Pozostałości dawnego cmentarza sprzed 1945 r. Do dziś zachowały się pojedyncze nagrobki oraz kamienno-ceglany mur obwodowy. Dawniej znajdował się tu także kościół, a jego ostatnim fragmentem była zrujnowana, drewniana dzwonnica, którą rozebrano w 2008 r.

Kłobuczyn (niem. Klopschen)

– Kościół filialny p.w. św. Jadwigi, wzmiankowany po raz pierwszy w 1342 r., w obecnej formie pochodzący z XVI w. W 1695 r. świątynia została przebudowana z inicjatywy opata Adalberta z klasztoru augustianów w Żaganiu. Wnętrze nakryto wówczas sklepieniami kolebkowo-krzyżowymi, zaś starą, drewnianą wieżę w południowo-zachodniej części kościoła zastąpiono murowaną, usytuowaną od zachodu. Umieszczono w niej kartusz z herbem fundatora oraz datą „1695”.

Kościół jest budowlą orientowaną, murowaną, założoną na planie prostokąta, jednonawową, z wyodrębnionym prezbiterium zakończonym półkoliście, z kwadratową wieżą od strony zachodniej oraz parterowymi aneksami, mieszczącymi kaplicę, zakrystię i dwie kruchty. Wyposażenie wnętrza pochodzi z XIX i XX w. Wokół kościoła znajduje się cmentarz otoczony murem, z bramą zlokalizowaną od zachodu. W jej zwieńczeniu umieszczona jest rzeźba św. Jadwigi.

– Okazała plebania z XVIII i XIX w., usytuowana obok kościoła. Jest to budowla murowana i otynkowana, na planie prostokąta, piętrowa, nakryta łamanym dachem naczółkowym.

– Posąg św. Jana Nepomucena zlokalizowany obok bramy kościelnej.

– Dworzec kolejowy z XIX w., obecnie nieczynny.

Korytów (niem. Karitsch)

– Zdewastowany cmentarz sprzed 1945 r.

Koźlice (niem. Kosel)

– Pozostałości dawnego zespołu dworskiego. Przetrwał dwór (gruntownie przekształcony na dom mieszkalny), nieliczne budynki folwarczne oraz resztki parku.

– Zdewastowany cmentarz ewangelicki sprzed 1945 r., usytuowany obok współczesnego.

– Fragment pomnika mieszkańców wsi poległych podczas I wojny światowej.

Kurów Wielki (niem. Gross Kauer)

– Kościół parafialny p.w. św. Jana Chrzciciela, jeden z najcenniejszych wiejskich kościołów na Śląsku. Po raz pierwszy wzmiankowany w 1376 r., w obecnej formie późnogotycki, wzniesiony u schyłku XV w. na miejscu starszej świątyni drewnianej, spalonej podczas wojen husyckich. Od około połowy XVI w. do 1654 r. kościół znajdował się w rękach protestantów. W 2 połowie XVI w. zbudowano kaplicę, która dziś pełni rolę kruchty.

Jest to budowla murowana, częściowo otynkowana, na planie prostokąta, jednonawowa, z węższym i niższym prezbiterium oraz z wieżą od północy. Wokół świątyni znajduje się cmentarz otoczony kamiennym murem.

Największą wartością świątyni w Kurowie Wielkim jest wyjątkowo bogate wyposażenie i wystrój, pochodzące z okresu średniowiecza, renesansu i baroku, zachowane w swej pierwotnej postaci. Z czasów średniowiecznych pochodzą m.in. gotyckie freski odkryte na ścianie północnej. W 1 ćwierci XVII w. powstały drewniane empory ozdobione malowidłami, chrzcielnica i ambona. Barok reprezentują ołtarze oraz polichromowany strop z początku XVIII w. Na elewacjach kościoła, w jego wnętrzu i na murze otaczającym cmentarz znajduje się kilkadziesiąt płyt nagrobnych i epitafiów, z których większość wykonano przed 1654 r. Jest to jeden z największych zespołów rzeźby sepulkralnej na Śląsku.

– Pozostałości dawnego majątku ziemskiego (dominium), położonego na północ od kościoła.

Mieszków (niem. Meschkau)

– Zespół dworski, należący niegdyś m.in. do rodów von Briesen i von Tschammer z pobliskich Gaworzyc. Dwór z XVIII w. jest budowlą barokową, murowaną, założoną na planie prostokąta, podpiwniczoną, piętrową, nakrytą wysokim, czterospadowym dachem łamanym. Obecnie pełni rolę wielorodzinnego budynku mieszkalnego. Z dworem sprzężony jest folwark, którego zabudowa pochodzi z przełomu XIX i XX w.

– Zdewastowany cmentarz ewangelicki sprzed 1945 r.

– Fragment pomnika mieszkańców wsi poległych podczas I wojny światowej (przetrwał cokół).

Śrem (niem. Schrien)

– Zespół pałacowo-parkowy z folwarkiem. W 1 ćwierci XIX w. powstał klasycystyczny pałac dla rodziny von Lucanus. Na przełomie XIX i XX w., prawdopodobnie po przejęciu majątku przez Paula Schütza, rozplanowano przy nim park. Pałac był użytkowany do końca lat 70. XX w. Obecnie znajduje się w stanie nieodwracalnej ruiny, podobnie jak budynki folwarczne. Zdegradowane zostało również założenie parkowe.

– Pozostałości dawnego cmentarza ewangelickiego.

Wierzchowice (niem. Würchwitz, w latach 1937-1945 Haselquell)

– Zespół pałacowo-parkowy z folwarkiem. W 2 połowie XIX w. powstał neorenesansowy pałac w typie włoskiej willi, wzniesiony dla rodziny von Rittberg, która władała majątkiem w latach 1864-1945. Zastąpił on starszą siedzibę, należącą w przeszłości m.in. do Kreckwitzów. Równocześnie przy pałacu rozplanowano park. Po II wojnie światowej w zabytkowym zespole ulokowano PGR, który funkcjonował do początku lat 90. XX w. Obecnie znajduje sie on w rękach prywatnych.

Pałac jest budowlą murowaną i otynkowaną, założoną na rzucie prostokąta, podpiwniczoną, piętrową, o symetrycznie zakomponowanych elewacjach z pozornymi ryzalitami i wgłębionym portykiem wejściowym, nakrytą dachem czterospadowym. Otwory – prostokątne, w części zdwojone – ujmują obramienia zwieńczone prostymi odcinkami gzymsu. W sąsiedztwie pałacu znajdują się zabudowania folwarczne z XIX w., obecnie częściowo zrujnowane, oraz założenie parkowe.

Witanowice (niem. Weichnitz, w latach 1937-1945 Henzegrund)

– Zespół dworsko-parkowy z folwarkiem. Pierwotnie w miejscu obecnej rezydencji istniał renesansowy dwór, który został gruntownie przebudowany w XVIII w., być może dla rodziny von Borwitz. W 1 ćwierci XIX w. obok dworu założono ogród ozdobny, który w końcu stulecia przekształcono w park naturalistyczny. W 1862 majątek ziemski w Witanowicach nabył Hermann Henze z Berlina, deputowany do parlamentu pruskiego, z wykształcenia rolnik. Z jego inicjatywy na folwarku powstała wielka stajnia o długości 100 m, wewnątrz której ustawiono 18 filarów przyporowych podtrzymujących sklepienie kolebkowe. W murze pomiędzy filarami ukształtowano płytkie wnęki zakończone łukami, w których przepruto rząd półkoliście zamkniętych okien. Szyby wykonane były z niebieskiego szkła, które miało odstraszać owady. Obecnie zabytkowy zespół jest opuszczony i zaniedbany.

– Pozostałości niewielkiego cmentarza sprzed 1945 r.

 

● Gmina Grębocice

Bieńków (niem. Pinquart)

– Kapliczka słupowa ustawiona na prywatnej posesji, neogotycka, datowana na 1871 r.

Bucze (niem. Bautsch, w latach 1937-1945 Krone)

– Pozostałości cmentarza ewangelickiego, usytuowanego przy drodze do Szymocina.

Czerńczyce (niem. Tschirnitz, w latach 1936-1945 Ehrenfeld)

– Zespół pałacowo-parkowy z folwarkiem. Ośrodkiem założenia jest neoklasycystyczny pałac wzniesiony w latach 20. XIX w. W ostatniej ćwierci XIX w. przy pałacu rozplanowano niewielki park naturalistyczny, w drzewostanie którego dominują dęby i lipy. Pośrodku majdanu folwarcznego znajdował się pierwotnie staw, który po II wojnie światowej przekształcony został w zbiornik przeciwpożarowy.

Duża Wólka (niem. Gross Schwein)

– Zespół dworski położony na zachodnim krańcu wsi, przy szosie ze Świnina do Jerzmanowej. Ośrodkiem założenia jest dwór, murowany i otynkowany, wzniesiony na rzucie prostokąta, piętrowy, nakryty dachem naczółkowym, frontem skierowany na północ, w stronę prostokątnego majdanu otoczonego zabudowaniami folwarku. Od czoła dwór flankują dwie niższe oficyny mieszkalne, dzięki którym rezydencja posiada układ zbliżony do prostokątnej podkowy. Dwór jest obecnie (2000 r.) opuszczony i popada w coraz większą ruinę, podobnie jak oficyna zachodnia i budynki folwarczne. Zamieszkała jest jedynie oficyna wschodnia. W stanie skrajnego zniszczenia znajdują się także założenie parkowe i ogród, przylegające do dworu od południa.

Murowaną, renesansową siedzibę pańską w Dużej Wólce wzniesiono w 1570 r. dla Georga von Pusch. Informuje o tym stosowna inskrypcja umieszczona na podwójnym fryzie heraldycznym, wmurowanym nad głównym wejściem, stanowiącym fragment pierwotnego portalu. W 1 ćwierci XIX w. dwór został gruntownie przebudowany w stylu klasycystycznym. W tym samym czasie uporządkowano również teren wokół rezydencji. Od strony folwarku przed dworem powstały dwie oficyny mieszkalne, które zamknęły po bokach niewielki dziedziniec. Od południa i południowego zachodu założono niewielke ogrody ozdobne. W ostatniej ćwierci XIX w. teren po bokach ogrodu zaadaptowany został na niewielki park.

– Dawny cmentarz, obecnie całkowicie zdewastowany. Zachowały się resztki kaplicy grobowej z przełomu XVIII i XIX w. oraz rozbite, kamienne nagrobki.

Grębocice (niem. Gramschütz)

– Kościół parafialny p.w. św. Marcina, wzmiankowany po raz pierwszy w 1376 r., w obecnym kształcie późnogotycki, wzniesiony około 1500 r., częściowo przebudowany w 1813 r. Jest to budowla murowana i otynkowana, oszkarpowana, jednonawowa, z węższym i niższym prezbiterium oraz czworoboczną wieżą. Na ścianach świątyni zachowało się kilka renesansowych płyt nagrobnych, natomiast u podstawy wieży znajduje się pięć reliefów pochodzących z kapliczek, które znajdowały się niegdyś przy drodze pielgrzymkowej z Głogowa do Grodowca. Ufundował je w 1663 r. starosta głogowski Abraham von Dyhren. Wyposażenie wnętrza pochodzi z okresu baroku (XVIII w.). Wokół kościoła znajduje się dawny cmentarz z nielicznymi, ocalałymi nagrobkami sprzed 1945 r.

– W Grębocicach znajdował się dawniej zbór (w miejscu obecnej piekarni) wzniesiony w 1754 r., powiększony o wieżę w 1845 r. Po II wojnie światowej zbór i budynki towarzyszące (pastorówka, szkoła) uległy dewastacji i w 1947 r. zostały rozebrane.

– Pozostałości zespołu dworsko-parkowego i folwarku, zlokalizowanych w bezpośrednim sąsiedztwie kościoła. W okresie średniowiecza tutejsze dobra znajdowały się w posiadaniu rycerskich rodów von Biberstein oraz von Schoff. Przed 1609 r. z inicjatywy Hansa von Loos i jego małżonki Magdaleny de domo von Zedlitz powstał renesansowy dwór, prawdopodobnie na miejscu starszej wieży mieszkalnej z XV w. Była to okazała, piętrowa budowla z wieżą, ozdobiona sgraffitami, zwieńczona licznymi szczytami. Pomieszczenia dworu nakrywały sklepienia kolebkowe, kolebkowe z lunetami, krzyżowe oraz drewniane stropy. Wszystkie otwory akcentowały piaskowcowe obramienia. Główne wejście zdobił bogato rzeźbiony, częściowo zachowany do dziś portal. Dwór był w późniejszym czasie kilkakrotnie przebudowywany: około 1680 r., w połowie XVIII w., w 1 połowie XIX w. oraz na początku XX w.

W 1743 r. od wierzycieli Zygmunta von Loos majątek grębocicki odkupił król Fryderyk II. Odtąd wchodził on w skład dziedzicznych posiadłości należących do pruskiej rodziny panującej. W latach 1872-1945 dobra te dzierżawiła rodzina Metscherów. W tym czasie przy rezydencji rozplanowano niewielki park (w ostatniej ćwierci XIX w.) oraz wzniesiono większość zabudowań folwarcznych (na przełomie XIX i XX w.). Po 1945 r. dwór popadł w całkowitą ruinę. Do dziś przetrwały jedynie fragmenty murów zewnętrznych z reliktami pierwotnego wystroju kamieniarskiego (portal główny, obramienia okienne). W stosunkowo najlepszym stanie znajduje się spichlerz z XVIII w.

– Nieliczne nagrobki sprzed 1945 r., znajdujące się na współczesnym cmentarzu. Przetrwał m.in. grobowiec Marii i Aleksandra Metscherów.

– Budynek dworca kolejowego, wzniesiony po 1871 r., powiększony na początku XX w.

– Przydrożna kapliczka słupowa.

Grodowiec (niem. Hochkirch)

– Grodowiec od czasów średniowiecznych był ośrodkiem kultu maryjnego oraz celem pielgrzymek do słynącego z cudów obrazu Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Moc obrazu wzrosła po 1591 r., gdyż jako jedyny przetrwał pożar drewnianej świątyni, spowodowany uderzeniem pioruna. W 1602 r. został przeniesiony do nowego kościoła, z którego zginął podczas wojny trzydziestoletniej, gdy jego wnętrze zamieniono na stajnię. Obraz zastąpiono wtedy zachowaną do dziś cudowną figurką, umieszczoną nad tabernakulum w ołtarzu głównym. Ożywienie ruchu pielgrzymkowego nastąpiło w okresie kontrreformacji (po 1648 r.). Wieś i znajdujący się w niej majątek ziemski (położony na południowy wschód od świątyni) aż do sekularyzacji (1810 r.) stanowiły własność kościelną.

Sanktuarium Maryjne w Grodowcu tworzy zespół budowli kościelno-pielgrzymkowych, zlokalizowanych na wzgórzu w centrum miejscowości oraz w jej okolicy. Należą doń: kościół parafialny p.w. św. Jana Chrzciciela, kaplica Góry Oliwnej, monumentalne schody południowe z bramą, ozdobione posągami, tarasy, pozostałości dawnego cmentarza przykościelnego, otoczonego murem, plebania i Kalwaria, oddalona od świątyni o około 500 m.

Kościół w Grodowcu po raz pierwszy wzmiankowany był w 1291 r. Obecny, barokowy, wzniesiono w latach 1702-1724 na miejscu dwóch wcześniejszych, które zostały zniszczone przez żywioły i wojny (w 1591 i 1660 r.). Wykorzystano mury starszej świątyni z lat 1591-1602 (prezbiterium). W wyniku przebudowy powstała budowla halowa, na planie prostokąta, trójnawowa, z wąskim prezbiterium. Bryłę kościoła nakrywa dwuspadowy dach o połaciach z blachy miedzianej. W 1856 r. wzniesiono ceglaną wieżę o wysokości 40 m, założoną na planie ośmioboku, zwieńczoną hełmem w kształcie ostrosłupa. Zastąpiła ona wcześniejszą wieżę, rozebraną w 1835 r. Prostokątna przybudówka od strony wschodniej mieści zakrystię. Do elewacji południowej przylegają dwie kruchty poprzedzone schodami. W przyziemiu kruchty zachodniej, pod schodami, znajduje się kaplica p.w. św. Aleksego z połowy XVIII w., otwarta na zewnątrz. Na balustradzie przed wejściem do kruchty ustawione są posągi Matki Boskiej oraz św. Jana Nepomucena z około 1749 r.

Wnętrze kościoła nakrywają sklepienia: kolebkowe z lunetami w nawie głównej, żaglaste w nawach bocznych. Wystrój i wyposażenie pochodzi z 1 połowy XVIII w. i utrzymane jest w formach późnobarokowych. Wyróżniają się ołtarze, ambona i posągi świętych. Pod ołtarzem Czternastu Wspomożycieli znajduje się krypta grobowa słynnej tancerki, Barberiny baronowej von Cocceji de domo Campanini, właścicielki pałacu w Barszowie oraz fundatorki mieszczącego się tam zakładu dla ubogich panien i wdów ze śląskich domów szlacheckich.

Od południa do kościoła prowadzą szerokie schody z centralnie umieszczoną grupą Ukrzyżowania. Po bokach schodów ustawione są posągi św. Jana Nepomucenia i św. Mikołaja – wszystkie rzeźby powstały między 1724 a 1736 r. Schody zakończone są dwuprześwitową bramą, która łączy się z kaplicą Góry Oliwnej, wzniesioną w 1755 r. Kaplica jest budowlą barokową, założoną na rzucie kwadratu, nakrytą dachem kopulastym z wysoką latarnią. Na zewnętrznych ścianach kościoła znajduje się zespół renesansowych płyt nagrobnych, należących do przedstawicieli okolicznych rodów szlacheckich. W latach 90. XX w. wzmocniono zachodnie zbocze wzgórza kościelnego i rozbudowano zachodnie wejście, powstałe na przełomie XIX i XX w.

– Plebania z lat 1784-1789, usytuowana obok kościoła.

– Kalwaria założona przez proboszcza Aurela Meinholda na przełomie lat 60. i 70. XIX w. Grunty pod jej budowę ofiarował właściciel majątków w Starej Rzece i Grodziszczu Waldemar von Köller. Kalwaria składa się z 13 stacji w formie kapliczek słupowych, na których umieszczono sceny Męki Pańskiej namalowane na blasze. Kulminację stanowi stacja XIV w kształcie kaplicy, usytuowana na wzniesieniu.

– Dwie przydrożne kapliczki słupowe, usytuowane przy drodze do Tarnówka oraz przy drodze do Żukowa.

Grodziszcze (niem. Gross Gräditz, w latach 1937-1945 Burgdorf)

– Zespół dworsko-parkowy z folwarkiem, obecnie w stanie zaawansowanej ruiny. W przeszłości majątek w Grodziszczu należał m.in. do rodzin von Stosch, von Jerin i von Köller. W okresie międzywojennym został upaństwowiony, natomiast podczas II wojny światowej władali nim Krügerowie. Pierwszą siedzibą pańską był renesansowy dwór obronny, otoczony nawodnioną fosą, wzniesiony w ostatniej ćwierci XVI w. W następnym stuleciu został on powiększony o dodatkowe skrzydło. W wyniku przebudowy przeprowadzonej w 2 połowie XIX w. uzyskał neogotycką, narożną więżę na planie koła oraz taras. Do dziś przetrwały jedynie fragmenty murów zewnętrznych dworu, a także resztki zabudowy folwarcznej i park, który w ostatnich latach został częściowo uporządkowany.

Na terenie posiadłości zachował się też pamiątkowy kamień z zatartym dziś napisem. Upamiętnia on dwóch synów ostatniego właściciela pałacu, poległych na frontach II wojny światowej: Jürgena Krügera (1921-1942) i Hansa Ludwiga Krügera (1917-1940).

Krzydłowice (niem. Kreidelwitz, w w latach 1937-1945 Lindenbach)

– Kościół filialny p.w. św. Marii Magdaleny. Po raz pierwszy świątynia w Krzydłowicach wzmiankowana była w w 1336 r. Obecny kościół gotycki powstał u schyłku XV w. W latach 1722-1730 został przebudowany w stylu barokowym. Do korpusu dostawiono wtedy masywną wieżę, a w jej przyziemiu urządzono kaplicę grobową rodziny von Stosch – właścicieli wsi i fundatorów przebudowy. Wystrój wnętrza pochodzi z okresu baroku (XVIII w.). Kościół był restaurowany w XIX w. oraz w latach 1968-1969.

Jest to budowla orientowana, murowana i otynkowana, salowa, założona na planie prostokąta, z wieżą od strony zachodniej i zakrystią od północy, przykryta dachem dwuspadowym. Czworoboczna wieża, o wklęsłych bokach i ściętych narożach, na narożach zwieńczona obeliskami, posiada bogate podziały architektoniczne w postaci pilastrów i gzymsów. W górnej części wieża ma formę oktagonalną, zakończoną łamanym hełmem. W przyziemiu wieży mieści się kaplica grobowa Stoschów z 1730 r., sklepiona kopułą. Znajdują się w niej dwa piaskowcowe, bogato rzeźbione sarkofagi, przeniesione z krypty. Pochowani w nich zostali fundator oraz jego żona: Johann Georg baron von Stosch i Maria Charlotta von Stosch, de domo von Dyhern.

– Zespół pałacowo-parkowy z folwarkiem. Około 1600 r. wzniesiony został renesansowy dwór obronny, otoczony fosą. W latach 1722-1723 dwór został przebudowany na okazałą rezydencję barokową dla Hansa Georga von Stosch. Projekt nowej rezydencji wykonał zapewne ten sam architekt, który wzniósł kaplicę grobową Stoschów przy miejscowym kościele. W obu przypadkach mamy do czynienia z dziełami wybitnymi w skali całego Śląska. W 1947 r. pałac spłonął i odtąd pozostaje w ruinie. W latach następnych dawny majątek użytkowany był przez zakład rolny.

– Pozostałości cmentarza sprzed 1945 r., usytuowanego obok współczesnego miejsca pochówku.

– Resztki pomnika mieszkańców wsi poległych podczas I wojny światowej (obok cmentarza).

Krzydłowiczki (niem. Bergvorwerk)

– Dawny folwark położony na południe od Krzydłowic, przy szosie do Rudnej. Obecnie po zabudowaniach nie pozostał żaden ślad.

Kwielice (niem. Quilitz, w latach 1937-1945 Marienquell)

– Od 1382 r. aż do sekularyzacji dóbr kościelnych w Prusach (1810 r.) wieś była własnością augustianów z Żagania. Najcenniejszym zabytkiem we wsi jest kościół parafialny p.w. św. Michała Archanioła, wzniesiony w XIV w. w stylu gotyckim, w XV i XVI w. powiększony o kaplicę i zakrystię, zmodernizowany w 1735 r. (w tym czasie wnętrze nakryto sklepieniami). Jest to budowla orientowana, murowana, jednonawowa, z prostokątnym, węższym i niższym prezbiterium, z czworoboczną wieżą nakrytą hełmem cebulastym. W kościele zachowały się elementy gotyckiego wystroju: portal, wschodni szczyt ozdobiony blendami, blendy na najwyższej kondygnacji wieży. Wyposażenie wnętrza barokowe z XVIII w. Wokół świątyni znajduje się dawny cmentarz otoczony murem z barokową bramą. Na cmentarzu zachowały się pojedyncze nagrobki sprzed 1945 r. oraz kaplica przedpogrzebowa.

– Późnobarokowa plebania z 1794 r., zlokalizowana w sąsiedztwie kościoła.

– Dawna szkoła katolicka, usytuowana w sąsiedztwie głównej bramy kościelnej.

– Postument będący pozostałością po barokowym posągu św. Jana Nepomucena, który został skradziony. Figura znajdowała się przy południowej balustradzie mostku, naprzeciwko domu nr 49. Na postumencie zachował się chronostych, który określa czas powstania rzeźby na 1732 r. W ostatnich latach na starym cokole ustawiono nowego, wyjątkowo pokracznego Nepomuka.

– Na terenie Kwielic zachowało się kilka kapliczek słupowych, świadczących o wielowiekowych związkach wsi z Kościołem katolickim.

Obiszów (niem. Gross Obisch)

– Kościół p.w. św. Kazimierza (pierwotnie ewangelicka kaplica cmentarna) zbudowany na początku XX w., po 1945 r. zniszczony, wyremontowany w latach 1981-1988.

– Pomnik mieszkańców wsi poległych podczas I wojny światowej, obecnie przewrócony przy jednej z posesji.

– Na terenie rezerwatu przyrody „Uroczysko Obiszów” zachował się kamień nagrobny poświęcony Brunonowi Kothe (1889-1940).

Obiszówek (niem. Klein Obisch)

– Zespół pałacowo-parkowy z folwarkiem. Obiszówek był główną siedzibą dóbr ziemskich, obejmujących ponadto: Obiszów, Turów, Potoczek i Gaiki. Od 1746 do 1935 r. włości te wchodziły w skład dziedzicznych posiadłości pruskiej rodziny panującej i najczęściej stanowiły przedmiot dzierżawy. W 3 ćwierci XIX w. na miejscu starszej siedziby powstał obecnie istniejący pałac eklektyczny. W 1935 r., po wygaśnięciu ostatniej dzierżawy, w pałacu zamieszkał syn następcy tronu pruskiego – książę Wilhelm Hohenzollern (1906-1940) wraz z żoną Dorotą i dwoma córkami.

Ogorzelec (niem. Görlitz)

Proszówek (niem. Friedrichsdorf)

– Dawny majątek ziemski obejmujący folwark z domem mieszkalnym (siedzibą zarządcy) oraz zabudowaniami gospodarczymi. Wszystkie budynki są opuszczone i zdewastowane.

Proszyce (niem. Porschütz, w latach 1938-1945 Wiesengrund)

– Zespół dworski. W 1759 r. majątek nabyła Barberina Campanini z pobliskiego Barszowa, gdzie założyła fundację na rzecz zakładu dla zubożałych panien i wdów ze śląskich domów szlacheckich (Campaninische Fräuleinstift). Posiadłość w Proszycach do 1945 r. stanowiła własność owej fundacji. Zachowane do dziś  zabudowania dworskie pochodzą z XIX i początku XX w., wszystkie są jednak opuszczone i w różnym stopniu zdewastowane. W stosunkowo najlepszym stanie znajduje się skromny dwór, murowany i otynkowany, założony na planie prostokąta, podpiwniczony, piętrowy, nakryty dachem dwuspadowym.

– Kapliczka słupowa.

Retków (niem. Rettkau)

– Pozostałości zespołu pałacowo-parkowego. W 1680 r. właścicielem majątku w Retkowie był Balthasar von Bartwitz. W końcu XVIII w. posiadłość należała do generała Adolfa hr. von Kalckreuth (1737-1818), dla którego zbudowano nową rezydencję z wielkim ogrodem ozdobnym. Od 1802 do 1945 r. dobra znajdowały się w rękach rodziny von Hardenberg. Dzisiaj po pałacu nie pozostał żaden ślad. Na folwarku użytkowane są tylko budynki mieszkalne, natomiast zabudowania gospodarcze zostały opuszczone i zdewastowane. Przetrwały też resztki parku.

– Pozostałości dawnego cmentarza sprzed 1945 r.

Rzeczyca (niem. Rietschütz, w latach 1937-1945 Roggenfelde)

– Kościół parafialny p.w. św. Jadwigi, wzmiankowany w 1372 r.. w obecnej formie późnogotycki z około 1500 r., orientowany, murowany i otynkowany, jednonawowy, z prostokątnym, nieco węższym prezbiterium od wschodu o kwadratową wieżą od zachodu. W 1604 r. powiększony od wschodu o kaplicę grobową rodu von Niebelschütz. W okresie od XVI w. do 1654 r. kościół znajdował się w rękach protestantów. Po pożarze w 1765 r. świątynię odbudowano w formach barokowych. Z tego samego okresu pochodzi wystrój wnętrza. Na ścianach zewnętrznych zachowało się kilka renesansowych płyt nagrobnych. Wokół kościoła znajduje się dawny cmentarz otoczony murem (przetrwały pojedyncze nagrobki).

– Zespół pałacowo-parkowy położony w sąsiedztwie kościoła. Od XV w. do początku XVII w. Rzeczyca znajdowała się w posiadaniu rodziny von Niebelschütz, z którą wiązać należy powstanie najstarszej siedziby pańskiej na terenie wsi. W drugiej ćwierci XVIII w. za sprawą nowej właścicielki dóbr – Christine Wilhelmine von Schwerin, de domo von Schmettow – powstał okazały pałac barokowy, wokół którego ukształtowano ogród ozdobny. Od 1782 r. aż do końca II wojny światowej w pałacu działał ewangelicki zakład dla zubożałych szlachcianek. W ciągu drugiej połowy XIX w. otoczenie pałacu sukcesywnie wzbogacano o nowe nasadzenia drzew, które nadały mu bardziej swobodny, parkowy charakter. Po II wojnie światowej pałac nie został zagospodarowany, popadł w ruinę i został rozebrany. W jego miejscu znajduje się obecnie niewielkie wyniesienie terenu. Przetrwały budynki folwarczne, fragment muru ograniczającego posiadłość oraz pozostałości parku, w którym występuje około dwudziestu gatunków drzew i krzewów.

Stara Rzeka (niem. Altwasser)

– Zespół pałacowo-parkowy z folwarkiem. Do 1866 r. Stara Rzeka była siedzibą rodu von Stosch. Następnie majątek należał do Waldemara von Köller – fundatora Kalwarii w Grodowcu (1866-1902) i do rodziny Fuhrmann (1902-1945). Pałac nie istnieje, zaś jego lokalizację wyznacza fragment nawodnionej fosy, która otaczała go z trzech stron. Przetrwały opuszczone i zaniedbane budynki gospodarcze na folwarku oraz resztki parku.

– Kapliczka słupowa przy drodze do Grodowca.

Szymocin (niem. Simbsen)

– Kościół p.w. Podwyższenia Krzyża Św. wzniesiony w stylu gotyckim w XIV w., powiększony o kaplicę w XVI w., przebudowany w 1717 r. Na elewacjach zachowały się renesansowe sgraffita i pochodzące z tego samego okresu całopostaciowe płyty nagrobne. Wewnątrz na uwagę zasługują: późnogotycki tryptyk (rzeźbiony i polichromowany), renesansowa ambona z 1603 r., dzwon z 1406 r.

– Zespół dworski obejmujący skromny, parterowy dwór (częściowo zamieszkały) oraz zaniedbane i opuszczone zabudowania gospodarcze na folwarku.

Świnino (niem. Klein Schwein)

– Zespół pałacowo-parkowy z folwarkiem. W przeszłości należał m.in. do Zedlitzów, rodziny von Wiesenthal (1 połowa XVIII w.), Friedricha von Kretschmer (1827 r.) i Mathisów (od XIX w. do 1945 r.). W XVI w. w miejscu obecnego pałacu istniał renesansowy dwór rodziny von Zedlitz. Uległ on zasadniczej przebudowie w XVIII w. W ostatniej ćwierci XIX w. w sąsiedztwie rezydencji rozplanowano niewielki park. W 2000 r. pałac i część zabudowań folwarcznych były zamieszkałe, a na terenie folwarku działał zakład rolny.

– Pomnik mieszkańców wsi poległych podczas I wojny światowej.

– Pozostałości dawnego cmentarza sprzed 1945 r.

– Kamienny drogowskaz wskazujący kierunek i odległość do Polkowic.

Trzęsów (niem. Rostersdorf)

– Współczesny kościół p.w. św. Józefa, zbudowany na miejscu barokowej kaplicy grobowej rodu von Lasowskÿ z 1735 r., poświęcony w 1981 r. Obok znajdował się dawniej ewangelicki kościół graniczny, wzniesiony w 1654 r. w konstrukcji szkieletowej, na planie krzyża greckiego, w latach 1742-1743 powiększony o drewnianą wieżę, odbudowany po pożarze w 1783 r., uszkodzony w 1945 r., ostatecznie rozebrany w 1954 r. Na terenie dawnego cmentarza wyeksponowano kamienne epitafia pochodzące ze zburzonej świątyni. Część płyt przeniesiono na dziedziniec zamku w Głogowie.

– Pastorówka z 2 połowy XVIII w.

– Zespół pałacowo-parkowy Mittelhof, główny majątek ziemski na terenie wsi (pałac nie istnieje), położony na pn. krańcu wsi. Zachował się jedynie zdziczały park.

– Zespół dworski Niederhof, położony na zach. krańcu wsi. W zabudowie majatku wyróżnia sie dwór i dawny browar.

– Folwark Oberhof, położony na pd. krańcu wsi (do dziś przetrwał tylko jeden budynek gospodarczy).

Wilczyn (niem. Willschau)

– Ruiny folwarku.

– Kapliczka słupowa przy drodze do Grodowca.

Żabice (niem. Schabitzen)

– Folwark.

 

● Gmina Jerzmanowa

Bądzów (niem. Bansau)

– Zespół palacowo-parkowy z folwarkiem. Obecny pałac w stylu neobarokowym powstał na przełomie XIX i XX w. dla rodziny Rischke. Zastąpił on starszą siedzibę, przy której w 2 połowie XIX w. rozplanowano park. Obecnie mieści się w nim hotel i restauracja.

– Pozostałości dawnego cmentarza sprzed 1945 r.

– Zabudowania cegielni parowej, przykład architektury przemysłowej.

Drogomin (także Halinówka, niem. Helenenvorwerk)

– Dawniej folwark należący do majątku ziemskiego w Potoczku, położony na południowy zachód od tej wsi, niedaleko Zofiówki. Z centrum Potoczka biegnie ku niemu droga gruntowa.

Gaiki (niem. Hainbach)

– Niegdyś w Gaikach znajdował się majątek ziemski z dworem i oddalonym od wsi folwarkiem Sophienvorwerk (Zofiówka), wchodzący w skład sąsiedniej posiadłości w Potoczku. Dwór spłonął w 1850 r. (przyczyna pożaru nie jest znana) i nigdy nie został odbudowany.

– Pozostałości dawnego cmentarza sprzed 1945 r., wspólnego dla mieszkańców Gaików i Potoczka. Na cmentarzu znajduje się pomnik mieszkańców obu wsi poległych podczas I wojny światowej.

Golowice (niem. Golschwitz)

Jaczów (niem. Jätschau, w latach 1937-1945 Friedenshagen)

– Kościół parafialny p.w. śś. Apostołów Szymona i Tadeusza Judy. Jedna z najstarszych świątyń na Ziemi Głogowskiej, wzmiankowana już w 1201 r. Pierwotnie była to budowla romańska z XIII w., w obecnej formie późnogotycka z XVI w., częściowo przekształcona w okresie nowożytnym. Wyposażenie wnętrza przeważnie późnobarokowe z XVIII w. Wokół kościoła znajduje się dawny cmentarz ze skromną kaplicą, otoczony masywnym, oszkarpowanym murem. We wnęce muru umieszczono krzyż pokutny. Obok świątyni zlokalizowana jest plebania z 1818 r. (data umieszczona w kluczu nad wejściem).

– Dawny dwór, obecnie dom mieszkalny.

– Posąg św. Jana Nepomucena z 1729 r. (na cokole zachował się częściowo zatarty chronostych). Figura stoi na wielobarwnym cokole w ogrodzie domu przy ul. Szkolnej nr 1, naprzeciwko kościoła. W dolnej części cokołu znajduje się scena zrzucenia świętego z mostu.

– Pozostałości cmentarza sprzed 1945 r., usytuowanego obok współczesnego miejsca pochówku.

– Kapliczka słupowa stojąca w polu, nieopodal szosy.

Jerzmanowa (niem. Hermsdorf)

– Kościół filialny p.w. Wszystkich Świętych. Jest to budowla gotycka z XIV w. (wzmiankowana w 1376 r.), w XV w. powiększona o wieżę, przebudowana na początki XVI w. Od połowy XVI stulecia do 1654 r. pozostawała w rękach protestantów. Na ścianach zewnętrznych zachowały się nieliczne płyty nagrobne i epitafia. Wokół światyni pozostałości przykościelnego cmentarza z nielicznymi nagrobkami.

– Zespół pałacowo-parkowy z folwarkiem, zlokalizowany w centrum wsi, w bezpośrednim sąsiedztwie kościoła. Jest to jedna z najokazalszych rezydencji na Ziemi Głogowskiej.

Ośrodkiem założenia jest barokowy pałac, frontem skierowany na północ, w kierunku gospodarczej części posiadłości (folwark). Po południowej i wschodniej stronie rezydencji rozciąga się duży park z szerokim kanałem wodnym, wzniesieniem i ozdobnym stawem. Pałac jest budowlą murowaną i otynkowaną, wzniesioną na planie prostokąta z trzema ryzalitami od frontu, podpiwniczoną, piętrową, nakrytą dachem mansardowym z lukarnami i powiekami. W partii poddasza znajduje się dodatkowa kondygnacja mieszkalna. Wewnątrz zachowały się m.in.: krzyżowo zasklepiona sień oraz szereg sal nakrytych sufitami ozdobionymi sztukateriami.

W 2 połowie XVI w. w miejscu obecnego pałacu powstał renesansowy dwór, wzniesiony dla rodziny von Loss, która władała okolicznymi dobrami przynajmniej od połowy poprzedniego stulecia. W XVII w. właścicielami majątku byli m.in. Georg von Mutschelnitz (zm. 1626) i Adam von Rottenburg (od 1659 r.). W 1 połowie XVIII w. dwór został gruntownie przebudowany na barokowy pałac dla Heinricha von Sack (do rodziny tej dobra należały w latach 1746-1790). Jednocześnie dokonano zasadniczych zmian w otoczeniu rezydencji, gdzie powstał m.in. duży ogród ozdobny o kompozycji geometrycznej. W XIX w. dokonano niewielkiej przebudowy pałacu. W tym czasie powstała też większość budynków folwarcznych, a w miejscu ogrodu założono postromantyczny park. Ostatnimi właścicielami posiadłości byli Hermann Moderow (koniec XIX w.) i rodzina von Hoyos (1 połowa XX w.). Po II wojnie światowej w majątku ulokowano PGR, który funkcjonował do początku lat 90. XX w.

– Pomnik mieszkańców Jerzmanowej poległych podczas I wojny światowej, usytuowany na cmentarzu komunalnym.

– Pomnik „Ludziom Ziemi” zlokalizowany w północnej części wsi. Jest to Monumentalna rzeźba przestrzenna z 1985 r., autorstwa Zbigniew Frąckiewicza. Pomnik wykonano z bloków granitowych, kamiennych głazów, płyt betonowych i szyn stalowych.

Kurowice (niem. Gusteutschel. W latach 1937-1945 Hahnenfeld)

– Kościół p.w. Podwyższenia Krzyża Św., eklektyczny stylowo, zbudowany w 1912 r. z datków miejscowych katolików.

– Barokowy posąg św. Jana Nepomucena z 1726 r., usytuowany obok kościoła.

– Pozostałości dawnego cmentarza sprzed 1945 r. (obok współczesnego).

Kurów Mały (niem. Klein Kauer)

– Zespół dworski. W Kurowie Małym znajdował się dwór należący do rodziny von Merkatz. Po 1945 r. dwór nie był użytkowany, popadł w ruinę i został rozebrany, a pozyskany budulec wykorzystano do utwardzenia głównej drogi wiejskiej. Na miejscu dawnej siedziby pańskiej zbudowano potem nowy dom mieszkalny. Przetrwały ruiny budynków folwarcznych oraz klasycystyczna glorieta na planie koła, usytuowana na wzgórzu w lesie, pełniąca rolę punktu widokowego. Obok znajdował się grobowiec przedwcześnie zmarłej małżonki Hermanna Seifharta, ostatniego właściciela posiadłości.

– Pozostałości dawnego cmentarza spryed 1945 r.

Łagoszów Mały (niem. Klein Logisch)

– Zespół dworski. Przetrwał skromny, parterowy dwór, nakryty dachem naczółkowym. Zabudowania folwarczne w większości zaniedbane, częściowo użytkowane.

– Do wyróżniających się budynków należą także: dawna szkoła, młyn z piekarnią oraz dawna gospoda – Gasthof zum deutschen Haus (inna przedwojenna gospoda, zum Stern, została w ostatnich latach wyburzona).

– Pozostałości dawnego cmentarza położonego w lesie, przy drodze do Jakubowa.

Maniów (niem. Mahnau)

– Niewielka wieś, dawniej całkowicie zdominowana przez zespół pałacowo-parkowy z folwarkiem. W jego skład wchodziły dwie rezydencje. Starszy był dwór renesansowo-barokowy, użytkowany do połowy lat 90. XX w., rozebrany w 2011 r. Nowy pałac znajdował się w pewnym oddaleniu od gospodarczej części majątku, został zburzony po 1965 r., a jego pozostałością są zasypane piwnice porośnięte samosiejkami. Przetrwał zdziczały park oraz zabudowania folwarczne, spośród których użytkowany jest tylko wielorodzinny budynek mieszkalny. Zabudowania gospodarcze, m.in. obory i stajnie o wnętrzach nakrytych sklepieniami wspartymi na rzędach kolumn, są obecnie opuszczone.

– Pozostałości dawnego cmentarza położonego w lesie, na wzniesieniu.

Modła (niem. Modlau)

– Zespół dworski. Dwór został rozebrany po II wojnie światowej. Do dziś przetrwały budynki folwarczne, wśród których wyróżnia się piętrowy dom mieszkalny, nakryty wysokim dachem czterospadowym.

Nowe Osiedle (niem. Neusorge)

– Przysiółek Potoczka położony na południowy wschód od wsi. Kolonia powstała przy skrzyżowaniu ważnych traktów komunikacyjnych, gruntownie zmodernizowanych w latach 20. XIX w.: z Wrocławia do Berlina (1820 r.) oraz odgałęzienia w kierunku Głogowa i Poznania (1828 r.), obecnie droga krajowa nr 3 oraz droga wojewódzka nr 329. Przed 1945 r. działał tam zajazd Gasthof zur Post, obługujący podróżnych i wozy pocztowe. Obecnie kolonię tworzą dwa budynki i przydrożny bar.

Potoczek (niem. Töppendorf)

– Osada po raz pierwszy wymieniona została w Księdze uposażeń biskupstwa wrocławskiego pochodzącej z około 1305 r., zawierającej spis wsi lokowanych na prawie niemieckim, należących do biskupa wrocławskiego. Już w średniowieczu w Potoczku znajdowała się posiadłość rycerska (lenno).

– Zespół dworsko-parkowy z folwarkiem, dziś w stanie niemal całkowitej degradacji. Początkowo istniał tu renesansowy dwór, wzniesiony dla Haugwitzów, którzy władali wsią co najmniej od XVI w. do połowy XVIII w. Z czasem majątek stał się częścią dóbr z siedzibą w Obiszówku, które obejmowały ponadto Obiszów, Turów i Gaiki. Od 1746 do 1945 r. włości te wchodziły w skład dziedzicznych posiadłości ziemskich należących do pruskiej rodziny królewskiej i najczęściej stanowiły przedmiot dzierżawy. Majątek w Potoczku obejmował dwór z folwarkiem w samej wsi (Dominium Töppendorf) oraz trzy inne folwarki: Drogomin (Helenenvorwerk), Gaiki (Hainbach) i Zofiówkę (Sophienvorwerk). W latach 70. XIX w. dzierżawił go rotmistrz Tuckermann, a następnie Hermann Hempel (od 1880 r.) i Kurt Hempel (zm. 1938). W latach 1938-1945 majątkiem zarządzała kamera dworska.

W latach 1945-1947 posiadłość w Potoczku znajdowała się w rękach Rosjan, którzy ograbili ją z urządzeń i maszyn, a na koniec spalili też dwór. Przez kolejne lata (do 1993 r.) w budynkach folwarcznych działał zakład rolny. Dziś jedyne pozostałości dworu ukryte są pod ziemią (relikty piwnic). Degaradacji uległa też zabudowa folwarczna. Przetrwała m.in. oficyna mieszkalna z 2 połowy XVIII w. (przekształcona w 2 połowie XIX w.) i nieliczne, zdewastowane budynki gospodarcze z końca XIX w.

Z zespołem dworskim związane są również zabytkowe zadrzewienia: relikty parku, aleja dojazdowa do majątku (biegnąca na grobli, obsadzona jesionami i dębami), aleja prowadząca do grobowca Kurta Hempla oraz szpaler dębów, wyznaczający zachodnią granicę posiadłości.

Smardzów (niem. Schmarsau, w latach 1936-1945 Vogtshagen)

Zofiówka (niem. Sophienvorwerk)

– Dawna osada folwarczna należąca do Gaików, obecnie samodzielna wieś sołecka, położona na południowy zachód od Gaików, z którymi połączona jest drogą, stanowiącą przedłużenie głównej szosy wiejskiej.

 

● Gmina Pęcław

Białołęka (niem. Weissholz)

– Kościół parafialny p.w. Matki Boskiej Bolesnej. Obecny kościół w stylu klasycystycznym powstał w 1840 r., na miejscu starszej świątyni z XVI w. Otacza go mur z renesansową bramą, pochodzącą z 1625 r. Na ścianach zewnętrznych kościoła, na murze obwodowym oraz na dawnym cmentarzu przykościelnym znajdują się płyty nagrobne z okresu od XVIII w. do 1 połowy XX w.

– Zespół pałacowo-parkowy z folwarkiem. Pierwszą siedzibą pańską był renesansowy dwór wzniesiony dla rodziny von Kottwitz, gruntownie przebudowany w 1 połowie XIX w. Jest to budowla o urozmaiconej bryle, której dominantę stanowi pseudośredniowieczna wieża, w dolnej części czworoboczna, a u góry ośmioboczna, zwieńczona blankami. W sąsiedztwie pałacu zachowała się drewniana wozownia z lat 60. XIX w., zbudowana w stylu mauretańskim.

– Pomnik mieszkańców Białołęki poległych podczas I wojny światowej.

Borków (niem. Reinberg)

Droglowice (niem. Drogelwitz, w latach 1937-1945 Eichendamm)

– Zespół pałacowo-parkowy z folwarkiem, obecnie w stanie postępującej ruiny. Klasycystyczny pałac w Droglowicach był jedną z najokazalszych rezydencji na Ziemi Głogowskiej. Powstał na przełomie XVIII i XIX w. dla rodziny von Kottwitz. W końcu XIX w. został podwyższony o dodatkowe półpiętro. W zrujnowanych wnętrzach zachowały się jeszcze fragmenty wystroju architektonicznego i rzeźbiarskiego (sztukaterie). Wśród zabudowań folwarcznych wyróżnia się spichlerz, wzniesiony w konstrukcji mieszanej: murowanej oraz szkieletowej.

– Pozostałości dawnego folwarku Chwaliszewo (niem. Ernstfelde), położonego nieopodal drogi z Droglowic do Białołęki. Zachował się dom mieszkalny z 1896 r., pełniący rolę siedziby właściciela bądź zarządcy folwarku.

Golkowice (niem. Golgowitz, w latach 1937-1945 Eberwald)

– Zespół pałacowo-parkowy z folwarkiem. Pozostałością po pałacu są relikty murów przyziemia. Przetrwał duży budynak gospodarczy na folwarku.

– Barokowy posąg św. Jana Nepomucena. Aż do lat 80. XX w. figura była pozbawiona głowy, którą dość nieudolnie zastąpiono odnalezioną głową Chrystusa Króla.

– Pozostałości dawnej przeprawy promowej przez Odrę i komory celnej, funkcjonującej przy trakcie handlowym ze Śląska do Wielkopolski. Do dziś przetrwały jedynie kamienna droga dojazdowa oraz fundamenty usytuowanej przy niej restauracji.

– Pozostałości dawnego cmentarza sprzed 1945 r.

Kaczyce (niem. Kattschütz)

Kotowice (niem. Kottwitz, w latach 1937-1945 Nieder Fähreichen)

– Zespół dworski. Przetrwał zrujnowany dwór.

– Pozostałości dawnego cmentarza sprzed 1945 r.

– Zniszczone schrony bojowe w systemie umocnień Linii Środkowej Odry (niem. Oderstellung).

Leszkowice (niem. Leschkowitz, w latach 1937-1945 Ober Fähreichen)

– Stara wieś rycerska nad Odrą, wzmiankowana po raz pierwszy w XIV w.

– Zespół pałacowo-parkowy z folwarkiem. W połowie XVIII w. powstał barokowy pałac dla rodziny von Niebelschütz. W XIX w. uległ on przebudowie, o czym świadczą nieliczne dziś elementy stylowe w postaci doryckiego portyku wejściowego czy neogotyckiego szczytu na osi fasady głównej. Neogotycki wystrój posiada także pałacowa kaplica. W 2 połowie XIX w. przy rezydencji rozplanowano park, który zastąpił starszy ogród z 2 połowy XVIII w. Zabudowania na folwarku powstały w XIX w. i na początku XX w.

– W pobliżu wsi zachowały się budowle i urządzenia wchodzące w skład wielkiego systemu nawadniającego okoliczne pola: przepompownia z lat 20. XX w., śluzy i betonowe kanały.

Mileszyn (niem. Milchau)

– Zespół dworski z dużym folwarkiem. Dwór z XIX w. znajduje się w stanie całkowitej ruiny, zabudowania gospodarcze na folwarku są opuszczone i zdewastowane, użytkowany jest jedynie budynek mieszkalny.

Pęcław (niem. Putschlau)

– Zespół pałacowo-parkowy z folwarkiem (Oberhof), zachowany w stanie szczątkowym. Pałac rozebrano w latach 70. XX w., zaś na folwarku przetrwał tylko jeden budynek mieszkalny.

– Folwark dolny (Niederhof), położony na północnym krańcu wsi.

Piersna (niem. Pürschen)

– Kościół p.w. Nawiedzenia Matki Boskiej. Świątynia w Piersnej wzniankowana była już w 1259 r., choć obecna budowla gotycka pochodzi z XV w. Kościół spłonął podczas wojny trzydziestoletniej w 1635 r., po czym został odbudowany w 1654 r. Zachowały się gotyckie elementy architektoniczne (portale, ostrołuczne okna, przypory, blendy), a na ścianach zewnętrznych renesansowe płyty nagrobne oraz barokowe epitafia. Wyposażenie wnętrza w przeważającej części pochodzi z okresu baroku. W ołtarzu głównym znajduje się figura Matki Boskiej z Dzieciątkiem pochodząca z około 1400 r. Kościół otacza cmentarz, na którym znajduje się m.in. zespół ceglanych kapliczek kalwaryjnych. Obok światyni usytuowana jest plebania.

– Zespół dworski, zachowany szczątkowo. Dwór został rozebrany, podobnie jak niemal wszystkie zabudowania folwarczne (ocalał tylko jeden, bezstylowy budynek mieszkalny).

– Folwark Iglowice (niem. Iglowitz) zlokalizowany na południe od wsi, przy drodze do Żabic. zachowały się wydłużone budynki gospodarcze zamykające prostokątny majdan, obecnie opuszczone i zdewastowane.

Turów (niem. Wegnersau)

– Zespół pałacowo-parkowy z folwarkiem, zlokalizowany na terenie niewielkiej osady, powstałej przy dawnym majątku wchodzącym w skład śląskich dóbr królewskich, należących do pruskiej rodziny panującej.

Wierzchownia (niem. Würchland)

– Dawny majątek ziemski. Pałac został rozebrany po pożarze w latach 80. XX w. Przetrwały m.in. budynek folwarczny i brama wjazdowa na teren posiadłości.

Wietszyce (niem. Wettschütz)

– Zabudowania dawnego majątku ziemskiego. Pałac nie istnieje, a folwark uległ degradacji.

– Budynek dawnej szkoły.

– Dwa krzyże pokutne obok budynku nr 43.

– Pomnik mieszkańców Wietszyc poległych podczas I wojny światowej. Pomnik ustawiony jest obok remizy strażackiej, zaś na oryginalnej podstawie znajduje się kapliczka.

– Pozostałości cmentarza sprzed 1945 r., podpalonego w 2006 r.

Wojszyn (niem. Woischau, w latach 1937-1945 Oderwald)

– Kościół filialny p.w. św. Mikołaja, zbudowany w 1880 r., do 1945 r. świątynia ewangelicka.

– Pomnik mieszkańców Wojszyna poległych podczas I wojny światowej.

– Pozostałości dawnego cmentarza ewangelickiego przy drodze do Borka.

 

● Gmina Polkowice

Biedrzychowa (niem. Friedrichswalde)

– Niewielka wieś założona w wyniku fryderycjańskiej akcji kolonizacyjnej w 2 połowie XVIII w. Obecnie pozbawiona obiektów o charakterze zabytkowym, choć w przeszłości istniał tu nieduży folwark ze skromnym dworem. Ostatnim jego właścicielem była rodzina Ballestremów z pobliskich Szklar Górnych. Folwark spłonął w 1945 r., podpalony przez samych Niemców. Dzisiaj nie przetrwał po nim żaden ślad.

Dąbrowa (niem. Dammer)

– Wolnostojąca dzwonnica, murowana, neogotycka.

Guzice (niem. Gusitz, w latach 1937-1945 Schenkfeld)

– Zespół pałacowo-parkowy z folwarkiem, obecnie w stanie skrajnego zniszczenia. Pałac został rozebrany w 1968 r. z niewiadomych powodów. Usytuowany był na wyspie otoczonej nawodnioną fosą. Zniszczeniu uległ też folwark, gdzie do dziś zachował się tylko jeden budynek mieszkalny. W stosunkowo najlepszym stanie przetrwał park. Ostatnią właścicielką majątku przed 1945 r. była Maria von Russ, która na stałe rezydowała w pobliskim Tarnówku. W Guzicach mieszkał jedynie zarządca folwarku.

– Pomnik mieszkańców wsi poległych podczas I wojny światowej.

Jędrzychów (niem. Gross Heinzendorf)

– Ruiny zboru ewangelickiego, wzniesionego w XVIII w. na miejscu zrujnowanego zamku z okresu średniowiecza. Zamek położony był na północno-zachodnim krańcu wsi, w pewnym oddaleniu od jej zwartej zabudowy. Nosił też odrębną nazwę (Heinzenburg), którą w XVII w. przejęła pobliska osada z nową siedzibą dóbr jędrzychowskich – Nowy Dwór (niem. Neuguth Heinzenburg). Po II wojnie światowej w odniesieniu do tej części Jędrzychowa używano też nazw Nowinki i Włoszczów.

Dawny zamek, wtórnie przekształcony w zbór, obecnie w stanie zaawansowanej ruiny, zlokalizowany jest na północno-zachodnim krańcu wsi, przy głównej drodze wiejskiej. Zajmuje niewielkie wzniesienie otoczone pierścieniem kamiennych murów, u podnóża których czytelne jest zagłębienie dawnej fosy. Jest to budowla kamienno-ceglana i otynkowana, na rzucie prostokąta, podpiwniczona, czterokondygnacjowa, z dwoma niższymi aneksami przy krótszych bokach. Silnie wywyższony korpus nakrywa dach czterospadowy, łamany. W obrębie murów obwodowych znajduje się neogotycka dzwonnica z 1884 r.

Układ wnętrza zdeterminowany jest wtórną, sakralną funkcją budowli. Tworzy je jednoprzestrzenna, wysoka sala, którą obiegają trzy kondygnacje drewnianych empor wspartych na słupach. Na osi jednej ze ścian znajdują się: ołtarz, kazalnica i prospekt organowy. W podziemiach znajdują się dwie sklepione sale, które pełniły rolę krypty grobowej właścicieli okolicznych dóbr. Po 1945 r. grobowiec został sprofanowany.

Najprawdopodobniej już w końcu XIII w. Piastowie głogowscy zbudowali w Jędrzychowie niewielki gród obronny. W 1331 r. książę głogowski i ścinawski Jan oddał go w lenno rzcerzowi Johannowi von Dohna. W tym czasie (2 tercja XIV w.) w miejscu grodu wzniesiono murowany zamek z trójkondygnacjową wieżą mieszkalną na planie prostokąta o wymiarach 10,8 x 13 m, której pozostałości czytelne są w północnej części obecnej budowli. Z przekazów źródłowych wiadomo, iż na zamku znajdowała się kaplica. W 1419 r. książęta głogowscy sprzedali zamek i przynależne doń dobra Hansowi von Zedlitz z Prochowic. Odtąd stanowiły one własność rycerską. W 1509 r. zamek wraz z przyległościami przeszedł w ręce rodziny von Skopp, która utrzymała Jędrzychów do 1 połowy XVII w. W 1642 r., w końcowej fazie wojny trzydziestoletniej, zamek został poważnie uszkodzony podczas bitwy pomiędzy wojskami cesarskimi a Szwedami. Zniszczona została też niemal cała wieś.

Po zakończeniu wojny trzydziestoletniej właściciele dóbr jędrzychowskich wznieśli nową siedzibę (w Nowym Dworze), gdyż zamek nie nadawał się do zamieszkania. W 1744 r. dobra te nabył dyrektor Królewskiej Kamery w Głogowie, tajny radca Christian von Busse. W latach 50. XVIII w. polecił przekształcenie starego zamku w zbór, który służył ewangelikom z Jędrzychowa, Nowego Dworu, Sobina i Nowej Wsi Lubińskiej do 1945 r. Po II wojnie światowej – podobnie jak wiele innych śląskich zborów wiejskich – obiekt pozbawiony był użytkownika, został zdewastowany i popadł w ruinę.

– Kościół p.w. św. Bartłomieja, barokowy, zbudowany w latach 1729-1736 na miejscu starszego, wzmiankowanego po raz pierwszy w 1376 r., zniszczonego podczas wojny trzydziestoletniej. Na ścianach zewnętrznych zachował się cenny zespół renesansowych, całopostaciowych płyt nagrobnych z lat 1545-1623, a także piaskowcowy fryz heraldyczny z 1600 r. Płyty nagrobne poświęcone są głównie członkom rodu von Skopp, do którego należały wówczas okoliczne dobra.

– Pozostałości dawnego cmentarza, połozonego pośród pól.

Kaźmierzów (niem. Arnsdorf)

– Zespół pałacowo-parkowy z folwarkiem. Pałac jest budowlą neobarokową, murowaną i otynkowaną, założoną na planie prostokąta zbliżonego do kwadratu, wysoko podpiwniczoną, piętrową, nakrytą ceramicznym dachem czterospadowym z lukarnami i facjatami. Od zewnątrz bogactwo form architektonicznych i dekoracyjnych skupia się w symetrycznie zakomponowanej fasadzie. Wejście poprzedzone jest schodami oraz podcieniem kolumnowym, na którym wspiera się taras I piętra. Boczne partie fasady ukształtowane są w postaci ryzalitów, których naroża akcentują lizeny. Część środkową wieńczy facjata ujęta w woluty, a na osi ryzalitów znajdują się ozdobne lukarny.

Prawdopodobnie już w XVI w. w Kaźmierzowie powstał renesansowy dwór, który w późniejszym czasie był kilkakrotnie przebudowywany – w XVIII, XIX oraz na początku XX w., gdy za sprawą ówczesnego właściciela, Artura von Kalckreuth, uzyskał neobarokowy kształt. Po II wojnie światowej majątek użytkowany był przez zakład rolny. Obecnie w pałacu znajdują się prywatne mieszkania.

W przypałacowym parku, ukształtowanym w 2 połowie XIX w., znajdują się ruiny starej kaplicy, zbudowanej zapewne w 1570 r. przez Georga von Pusch z Dużej Wólki. Świadczy o tym piaskowcowa tablica fundacyjna umieszczona nad wejściem, na której znajduje się następująca inskrypcja: ANNO 1570 HABE ICH GEORG VON PUSCH ZU GROSS SCHWEIN DIESE TURM ERBAUT (pisownia uwspółcześniona). Kaplica uległa zniszczeniu podczas wojny trzydziestoletniej, w 2 ćwierci XVII w. Obok znajdował się nieduży cmentarz rodowy, uporządkowany w 2007 r. Od strony północnej park ograniczony jest kamiennym murem, biegnącym wzdłuż wiejskiej drogi. W zachowanym drzewostanie przeważają lipy oraz dęby, z których najstarsze mogą liczyć około 200 lat.

– Dawny cmentarz ewangelicki, obecnie zdewastowany.

– Skromna kapliczka słupowa usytuowana przy głównej drodze, obok zdewastowanego cmentarza.

Komorniki (niem. Kummernick, w latach 1937-1945 Eichbach)

– Kościół p.w. św. Marii Magdaleny powstał w latach 1420-1470 jako budowla gotycka. Później wielokrotnie przebudowywany, w XVII w. uległ zniszczeniu podczas wojny trzydziestoletniej i przez ponad trzy stulecia pozostawał w ruinie. Staraniem lokalnej społeczności został odbudowany na początku lat 80. XX w.

– Zespół dworsko-parkowy z rozległym folwarkiem i gorzelnią. Dwór jest budowlą kamienno-ceglaną i otynkowaną (obecnie większość tynków odpadła), dwuskrzydłową, na rzucie zbliżonym do litery L, podpiwniczoną, piętrową, nakrytą ceramicznymi dachami czterospadowymi. W 2000 r. cały zespół znajdował się w stanie postępującej degradacji i pozbawiony był jakiejkolwiek opieki. Dwór i wszystkie budynki na folwarku były opuszczone i zdewastowane, park zaniedbany, a majdan porastała wysoka trawa. Pierwszy dwór w Komornikach powstał już w średniowieczu, o czym świadczą gotyckie elementy zachowane w piwnicach i przyziemiu. w XVI w. na jego miejscu powstała budowla renesansowa, której elewacje zdobiły sgraffita w formie boni. Później był on kilkakrotnie przebudowywany, m.in. w XVIII i XIX w. (w stylu klasycystycznym). Po II wojnie światowej, aż do początku lat 90. XX w., dawny majątek użytkowany był przez PGR, a po jego likwidacji przejęty został przez Agencję Własności Rolnej Skarbu Państwa i wystawiony na sprzedaż.

– Dawny cmentarz ewangelicki, obecnie zdewastowany.

– Pomnik mieszkańców wsi poległych podczas I wojny światowej.

Komorniki Górne (niem. Ernsthof) cz. Komornik

– Zespół dworski z folwarkiem. Dwór nie istnieje, a zabudowania folwarczne są opuszczone i zrujnowane.

Moskorzyn (niem. Musternick, w latach 1937-1945 Herzogtal)

– Zespół dworski z folwarkiem. Po II wojnie światowej dwór został rozebrany. W ostatnich latach podobny los spotkał również ostatnie ocalałe budynki folwarczne (od wielu lat pozostające w ruinie).

– Dawny cmentarz, obecnie zdewastowany.

Nowa Wieś Lubińska (niem. Neudorf)

– Budynki nr 19 i nr 29 o ścianach szczytowych wykonanych w konstrukcji szkieletowej.

– Czynny cmentarz parafialny z zespołem nagrobków pochodzących sprzed 1945 r.

Nowy Dwór (niem. Neuguth Heinzenburg) cz. Jędrzychowa

– Nowy Dwór jest częścia Jędrzychowa, położoną na północny zachód od wsi, około 1,5 km od ruin dawnego zamku (zboru), przy szosie ze Szklar Górnych do Parchowa. Osada jest całkowicie zdominowana przez znajdujący się tu majątek ziemski, w którym od 2 połowy XVII w. rezydowali właściciele okolicznych dóbr.

Ośrodkiem zespołu rezydencjonalnego jest eklektyczny pałac, frontem zwrócony na północ, w stronę wielkiego folwarku z dwoma majdanami, przy których zgrupowane są budynki mieszkalne i gospodarcze. Główna droga dojazdowa do rezydencji prowadzi od północy ze wspomnianej wyżej szosy, od której odchodzi w postaci alei kasztanowcowej. Po południowej i wschodniej stronie pałacu rozciąga się park naturalistyczny, przecięty starym traktem prowadzącym na południe, w kierunku dawnego zwierzyńca. Stanowi on przedłużenie głównej drogi dojazdowej. Inna droga łączy rezydencję z położonym na wschód od niej zborem. Jest to aleja obsadzona lipami i kasztanowcami, częściowo biegnąca po grobli.

Pałac jest budowlą murowaną i otynkowaną, założoną na planie prostokąta, podpiwniczoną, dwukondygnacjową z mezzaninem, nakrytą dachem dwuspadowym, z wieżą w narożu i przeszkloną werandą od strony parku. O stylu rezydencji decydują przede wszystkim bogate podziały elewacji, na które składają się szczyty, obramienia okienne, gzymsy, fryzy oraz pilastry, nawiązujące do wzorów manierystycznych i barokowych.

Najstarsza rezydencja w Nowym Dworze powstała w 2 połowie XVII stulecia. O jej budowie zadecydował fakt, iż stary zamek uległ zniszczeniu podczas wojny trzydziestoletniej (1642 r.) i nie nadawał się do zamieszkania. Nowa siedziba przejęła również nazwę zamku (Heinzenburg), ale dla odróżnienia dodano doń dodatkowy człon (Neuguth-Heinzenburg). Przed połową XIX w. właścicielami Nowego Dworu były rodziny: von Busse (w XVIII w.) i von Massow (w latach 1768-1840). W 1870 r. dobra te przeszły w ręce hr. Fryderyka Wilhelma von der Recke–Volmerstein, natomiast w 1903 r. nabył je baron Ernest von Müffling. Jego syn Hans Henning był ostatnim posiadaczem majątku przed 1945 r. Po II wojnie światowej ulokowano w nim PGR. Pałac oraz budynki mieszkalne na folwarku zaadaptowano na mieszkania dla pracowników zakładu.

Pałac swoją obecną formę zawdzięcza modernizacjom z XIX w., a zwłaszcza ostatniej przebudowie dokonanej w 1903 r. dla Ernesta von Müffling. W tym samym czasie ostateczny kształt uzyskał też folwark oraz założenie parkowe. Na folwarku uwagę zwracają dwa parterowe budynki mieszkalne, nakryte dachami czterospadowymi, przechodzącymi w hełmy baniaste z latarniami. Ujmują one po bokach kolisty gazon, naokoło którego biegnie główna droga dojazdowa do rezydencji. Wśród budynków gospodarczych wyróżnia się gorzelnia której elewacje wieńczą charakterystyczne, schodkowe szczyty.

Pieszkowice (niem. Petersdorf)

– Zdewastowany cmentarz ewangelicki sprzed 1945 r., obecnie całkowicie pozbawiony nagrobków.

Polkowice (niem. Polkwitz, w latach 1937-1945 Heerwegen)

– Kościół parafialny p.w. św. Michał Archanioła.

– Kościół p.w. św. Barbary, usytuowany pośrodku Rynku, po północnej stronie ratusza. Do 1945 r. była to świątynia ewangelicka. Pierwotny zbór wzniesiony został w 1746 r., ale obecną formę uzyskał w XIX w.

– Zabudowa Rynku, którą tworzą: ciągi kamienic w pierzejach wschodniej, południowej i zachodniej (północna pierzeja powstała współcześnie) oraz blok śródrynkowy (ratusz, dawny zbór).

– Ratusz (stary i nowy budynek) wraz z dawnym zborem ewangelickim tworzą blok śródrynkowy. Stary ratusz powstał w XV w. (przetrwała gotycka wieża), został gruntownie przekształcony w 1775 r., zaś w połowie następnego stulecia odbudowano go po zniszczeniach z okresu wojen napoleońskich. Równocześnie z odbudową starego ratusza, po jego wschodniej stronie powstał nowy budynek w stylu renesansu florenckiego, zwany odtąd nowym ratuszem.

– Dawny dworzec kolejowy, wzniesiony na początku XX w., po zbudowaniu linii kolejowej łączącej Polkowice ze stacją Rudna-Gwizdanów (1900 r.).

– Wiatrak typu holenderskiego, ceglany, wzniesiony w XIX w., obecnie w ruinie.

Polkowice Dolne (niem. Nieder Polkwitz, w latach 1937-1945 Sandhofen) cz. Polkowic

– Zespół dworsko-parkowy z folwarkiem.

– Pomnik mieszkańców wsi poległych podczas I wojny światowej, uszkodzony.

Sobin (niem. Herbersdorf)

– Kościół p.w. św. Michała Archanioła. Wokół kościoła znajduje się dawny cmentarz otoczony murem z bramą.

Sucha Górna (niem. Ober Zauche)

– Kościół filialny p.w. św. Anny, powstał po II wojnie światowej w wyniku rozbudowy starszej kaplicy cmentarnej.

– Zespół pałacowo-parkowy. Pałac wzniesiony w XVIII w., przebudowany w 1880 r., od 1949 r. do końca lat 90. XX w. mieścił szkołę podstawową.

Tarnówek (niem. Tarnau, w latach 1937-1945 Dornbusch)

– Zespół pałacowo-parkowy z folwarkiem.

– Dawny cmentarz ewangelicki, obecnie zdewastowany.

Trzebcz, także Trzebice (niem. Trebitsch, w latach 1937-1945 Rodetal)

– Zespół pałacowo-parkowy z folwarkiem.

– Dawny cmentarz ewangelicki, uporządkowany w formie lapidarium.

Żelazny Most (niem. Eisemost)

– Kościół p.w. św. Barbary.

– Zespół pałacowo-parkowy z folwarkiem i cmentarzem rodowym.

Żuków (niem. Suckau)

– Zespół pałacowo-parkowy z willą i młynem. Pałac nie istnieje, willa znajduje się w stanie postępującej ruiny, młyn w ostatnich latach rozebrano do poziomu przyziemia. W stosunkowo najlepszym stanie przetrwał park, rozplanowany wzdłuż Moskorzynki i Młynówki.

– Dawny cmentarz.

– Kapliczka słupowa przy drodze do Grodowca.

 

● Gmina Przemków

Jakubowo Lubińskie (niem. Jakobsdorf)

– Zespół dworski.

– Budynek stacji kolejowej na linii Rokitki – Kożuchów, uruchomionej w 1890 r.

– Pomnik mieszkańców wsi poległych podczas I wojny światowej.

Jędrzychówek (niem. Klein Heinzendorf)

Karpie (niem. Karpfreiß)

– Dawny cmentarz ewangelicki, obecnie zdewastowany.

Krępa (niem. Krampf)

– Pomnik Poległych.

Łąkociny (niem. Haselbach)

– Zabytkowy budynek gospodarczy, kamienno-ceglany, na planie prostokąta, parterowy, nakryty łamanym dachem czterospadowym z powiekami. Wzniesiony prawdopodobnie w końcu XVIII w. lub na początku XIX w.

Łężce (niem. Langen)

Młynna (niem. Mühlheide) cz. Węgielina

Ostaszów (niem. Hierlshagen)

Perzanów (niem. Persel) cz. Jakubowa Lubińskiego

– Przysiółek Jakubowa Lubińskiego z niewielkim folwarkiem i leśniczówką, położony na zachód od stacji kolejowej w tej miejscowości.

Piotrowice (niem. Petersdorf bei Karpfreiß)

– Pomnik mieszkańców wsi poległych podczas I wojny światowej.

Przemków (niem. Primkenau)

– Kościół parafialny p.w. Wniebowzięcia NMP. W skład zespołu kościelnego znajdują się róenież: plebania, kaplica domkowa i krzyż pokutny.

– Cerkiew prawosławna p.w. św. Michała Archanioła, pierwotnie zbór ewangelicki. Z świątynią związane są usytuowane nieopodal budynki dawnej pastorówki oraz szkoły ewangelickiej.

– Zespół pałacowo-parkowy z folwarkiem. Był to jeden z najwspanialszych i największych majątków ziemskich na Śląsku, który od połowy XIX w. do 1945 r. należał do książąt z rodu Schleswig-Holstein. W jego skład wchodziły m.in. dwa pałace, folwark oraz rozległe założenie parkowe o charakterze leśnym, wzbogacone o elementy wodne, cmentarz rodowy i dodatkowe budowle.

– Budynek stacji kolejowej Przemków Miasto na linii Rokitki – Kożuchów, zbudowany w latach 1910-1915.

– Budynek stacji kolejowej Przemków Odlewnia na linii Rokitki – Kożuchów, zbudowany w końcu XIX w.

– Budynki mieszkalne pochodzące z XVIII, XIX i XX w., zlokalizowane przy pl. Wolności (nr 2, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 16, 24), ul. Głogowskiej (nr 1, 4, 5, 6, 7, 8, 14, 38, 50), ul. Królewskiej (nr 1), ul. Nowej (nr 7) i ul. Ratuszowej (nr 1, 2-3, 4, 7).

Szklarki (niem. Klein Gläsersdorf)

Węgielin, także Węglin i Węglewo (niem. Wengeln) od 1930 r. część Jakubowa Lubińskiego

– Zespół pałacowo-parkowy z folwarkiem, zachowany w stanie szczątkowym. Po II wojnie światowej pałac uległ całkowitemu zniszczeniu. Do dziś przetrwały resztki założenia parkowego z 4 ćwierci XIX w. oraz nikłe fragmenty folwarku.

Wilkocin (niem. Wolfersdorf)

– Pozostałości dawnego cmentarza w postaci fragmentów bramy i muru obwodowego. Niegdyś stał tam kościół, który uległ zniszczeniu w XVII w. i nigdy nie został odbudowany.

– Budynek stacji kolejowej na linii Rokitki – Kożuchów, uruchomionej w 1890 r.

– Niedaleko wsi, na terenie dawnego poligonu, który do 1992 r. użytkowany był przez Rosjan, znajduje się dwupoziomowy schron mieszczący niegdyś główny sztab dowodzenia i centrum łączności wojsk radzieckich. Obiekt został wzniesiony w 1983 r.

Wysoka (niem. Weissig)

– Kościół p.w. św. Marcina.

– Folwark.

 

● Gmina Radwanice

Borów (niem. Berndorf) sołectwo Przesieczna

– Dawny cmentarz położony na zalesionym wzniesieniu na północ od wsi.

– Folwark Karlshof położony na wschód od wsi, obecnie całkowicie zniszczony.

Buczyna (niem. do 1937 r. dwie odrębne wsie Thamm i Buchwald, w latach 1937-1945 Buchendamm)

– Kościół filialny p.w. św. Bartłomieja, po raz pierwszy wzmiankowany w 1376 r., w obecnej postaci gotycko-renesansowy, wzniesiony w XV i XVI w. Wokół kościoła znajduje się dawny cmentarz parafialny, otoczony murem z klasycystyczną bramą powstałą w połowie XIX w.

– Cerkiew prawosławna p.w. św. Dymitra, pierwotnie zbór ewangelicki. Obok znajduje się wolnostojąca dzwonnica oraz pozostałości pomnika mieszkańców wsi poległych podczas I wojny światowej.

– Zespół pałacowo-parkowy z folwarkiem. Pałac został rozebrany po II wojnie światowej (poważnie uszkodzona budowla stała jeszcze w 1956 r.), a jego lokalizację wyznacza wyniosłość terenu. Do dziś przetrwała brama wjazdowa na teren majątku, zdziczły park i pojedyncze budynki folwarczne, wśród których wyróżnia się dawny młyn.

– Dawny cmentarz sprzed 1945 r. oraz współczesny cmentarz prawosławny.

Dobromil (niem. Guttenstädt) sołectwo Łagoszów Wielki

Drożów (niem. Hünerei)

– Zespół pałacowo-parkowy z folwarkiem, obecnie w stanie znacznego zniszczenia. Pałac nie istnieje.

– Pozostałości dawnego cmentarza.

Drożyna (niem. Druse, w latach 1937-1945 Wiesenbusch)

– Zespół pałacowo-parkowy z folwarkiem, obecnie w stanie znacznego zniszczenia. Pałac nie istnieje, a jego lokalizację wyznacza wyniosłość terenowa.

– Pozostałości dawnego cmentarza.

Graniczna (niem. Grenzvorwerk) cz. Buczyny

– Folwark należący dawniej do majątku w Buczynie.

Jakubów (niem. Jakobskirch)

– Kościół parafialny p.w. św. Jakuba Apostoła, gotycki. Wokół kościoła znajduje się dawny cmentarz otoczony murem z dzwonnicą, mieszczącą w przyziemiu ostrołuczną bramę. Wewnątrz świątyni, na jej murach zewnętrznych i na murach kaplicy grobowej rodów von Stosch i von Lüttwitz zachował się cenny zespół całopostaciowych płyt nagrobnych oraz epitafiów z okresu renesansu i baroku. Obok kościoła znajduje się plebania, a przy furcie prowadzącej na teren kościelny stoi barokowy posąg św. Jana Nepomucena z 1738 r.

– Zbór ewangelicki wzniesiony w 1753 r. w konstrukcji szkieletowej. W 1858 r. budowlę zwieńczono niewielką sygnaturką. Zbór został spalony przez Rosjan w 1945 r. Do dziś przetrwał późnobarokowy budynek pastorówki z 2 połowy XVIII w.

– Zespół pałacowo-parkowy z folwarkiem. Pałac obecnie znajduje się w stanie skrajnej ruiny.

– Dawny cmentarz ewangelicki, obednie zdewastowany.

Karsno (niem. Karstendorf) cz. Przesiecznej

Kłębanowice (niem. Klemnitz, w latach 1937-1945 Roggendorf)

– Zespół dworski. Dwór zbudowany w połowie XIX w. dla rodziny von Sydow.

Krajewo (niem. Ransdorf) od 1938 r. cz. Radwanic

– Zespół dworski z folwarkiem.

Lipin (niem. Leipe)

– Dawny cmentarz, obecnie zdewastowany.

Łagoszów Wielki (niem. Gross Logisch)

– Kościół parafialny p.w. św. Michała Archanioła, kamienno-ceglany, gotycki. Wokół kościoła znajduje się dawny cmentarz z kaplicą, otoczony murem z ostrołuczną, ceglaną bramą. W murze okalającym kościół zachował się krzyż pokutny, wtórnie tam umieszczony. Obok kościoła znajduje się XIX-wieczna plebania.

– Zespół dworski.

– Dawny cmentarz ewangelicki oraz współczesny cmentarz prawosławny.

Nowa Kuźnia (niem. Neuhammer)

– Pomnik mieszkańców Nowej Kuźni i Jabłonowa poległych podczas I wojny światowej.

Nowy Dwór (niem. Neu Heidau)

– Dawny cmentarz położony w lesie, przy drodze do Krępy (do dziś przetrwał tylko jeden nagrobek).

Przesieczna (niem. Andersdorf)

Pudło (niem. Pudel) cz. Radwanic

Radwanice (niem. Wiesau, do 1938 r. dwie odrębne wsie Wiesau i Ransdorf)

– Kościół p.w. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny, zbudowany w stylu neogotyckim w 1878 r. na miejscu starszej świątyni drewnianej z 1742 r., pierwotnie ewangelicki.

– Zespół pałacowo-parkowy z folwarkiem (pałac został rozebrany po 1945 r.).

– Dawna szkoła ewangelicka.

Sieroszowice (niem. Kunzendorf)

– Kościół p.w. śś. Piotra i Pawła.

– Zbór (rozebrany po 1945 r.) i wolnostojąca, drewniana dzwonnica (zachowana).

– Zespół pałacowo-parkowy z folwarkiem. Okazały pałac klasycystyczny powstał w 1798 r. z inicjatywy rodziny von Eckartsberg.

– Dawny cmentarz ewangelicki.

– Dawny pomnik mieszkańców Sieroszowic poległych podczas I wojny światowej, przekształcony w kapliczkę Matki Boskiej Bolesnej.

– Folwark dolny (Nieder-Vorwerk) usytuowany na zach. krańcu wsi.

– Folwark górny (Ober-Vorwerk) usytuowany na wsch. krańcu wsi.

Strogoborzyce (niem. Wilhelshof)

– Folwark należący dawniej do majątku w Buczynie.

Teodorów (niem. Friedrichshof) sołectwo Nowa Kuźnia

Ułanów (niem. Greif), sołectwo Sieroszowice

– Zespół dworski z folwarkiem.